آغازی بر پدافند هوایی متحرک (بررسی نقش پدافند هوایی در عملیات بیت المقدس) عملیات عزت بخش بیت المقدس در ساعت 00:30 بامداد روز دهم اردیبهشت سال 1361 با رمز یا علی بن ایطالب(ع) و در سه مرحله، با هدف آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه و پادگان حمید و دستیابی به مرزهای بین المللی، در محور رود کارون با حضور 144 گردان پیاده، زرهی و مکانیزه انجام شد. وسعت مناطق آزاد شده در این عملیات که 26 روز به طول انجامید، بیش از پنج هزار کیلومتر مربع بود. در مجموع تعداد 53 فروند از انواع هواپیما و سه فروند بالگرد عراقی با تلاش مشترک پدافند هوایی و نیروی هوایی سرنگون شد ( البته در برخی منابع تعداد هواپیماهای ساقط شده عراقی 60 فروند شامل تعداد 53 فروند هواپیمای ساقط شده تائید شده و تعداد هفت فروند هواپیمای ساقط شده تائید نشده ذکر شده است). باتوجه به اینکه حفظ خرمشهر دارای ارزش حیثیتی برای عراقیها بود، آنها با مجهز کردن 200 گردان از نیروهای خود در محور اهواز- خرمشهر و پشتیبانی هوایی توسط هواپیماهای جدید دریافتی از فرانسه وشوروی سابق ( نظیر میراژ، میگ 23 و...) سعی در مقابله با عزم پولادین رزمندگان ایرانی داشتند. ارتش عراق با انتقال هواپیماهای میراژ و میگ 23 ( که در آن زمان از جمله هواپیماهای پیشرفته عراقی محسوب میشد) از پایگاههای مستقر در عمق خاک خود به پایگا های مقدم جبهه و با اتکا به توان هوایی اش سعی در کسب برتری هوایی و مقابله با توان هوایی ج. ا. ا داشت. عراقیها به منظور محدود ساختن توان نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران و در نتیجه افزایش قدرت تحرک نیروی هوایی عراق، تغییرات گسترد های در ترکیب سامانه های پدافند هوایی خود در خطوط مقدم به کار بستند. این تغییرات به نفع نیروی هوایی عراق و در نتیجه به ضرر پدافند هوایی ایران بود. پیش از این برخی از این تغییرات گسترده که در برخی از موارد، قبل از اشغال خرمشهر و با هدف زمینه سازی جهت تأمین پدافند هوایی خرمشهر در برابر ایران توسط عراق صورت گرفت. در واقع موفقیت پدافند در پاکسازی آسمان منطقه نبرد، زمینه موفقیت نیروی هوایی و نیروهای سطحی عمل کننده ایرانی را فراهم کرد. در این عملیات، پدافند هوایی با ارائه عملکردی بی سابقه و به یادماندنی 31 نفر شهید و 28 نفر مجروح تقدیم ایران اسلامی کرد تا تاریخ این مرز و بوم گواهی باشد بر سرافرازی پدافندیان گمنام و به دور از هیاهو. در بررسی عملکرد پدافندهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در عملیات بیت المقدس، مواردی مشاهده میشود که بازگویی آن علاوه بر انتقال دانش نظامی به نسل جوان، منجر به تقویت خودباوری و خوداتکایی در حوزه دفاع هوایی خواهد شد. کارشناسان پدافندهوایی بر این باورند که یکی از مهمترین ویژگیهای عملیات بیت المقدس نحوه حضور پدافندهوایی در این عملیات است. با وجود اینکه پیش از شروع جنگ تحمیلی، عمده شرح وظایف پدافند هوایی مرتبط با حفظ و حراست از پایگاههای هوایی و به صورت استقرار ثابت تجهیزات تعریف میشد، اما دراین عملیات، استفاده از جنگ افزارهای پدافند هوایی در خطوط مقدم جنگ و نزدیکی « لجمن » ، جلوه دیگری به عملیات بیت المقدس بخشید. برابر اسناد و مدارک موجود تا قبل از شروع عملیات بیت المقدس، هواپیماهای دشمن پی در پی شهر آبادان را بمباران کرده و جسارت را تا آنجا رسانده بودند که مناطق گشت هوایی هواپیماهای شکاری خود را در غرب اهواز و بر فراز آبادان قرار داده بودند، ولی اقدامات ارزشمند پدافندهوایی منجر به افزایش تلفات و سرکوب نیروی هوایی عراق شد. در آن مقطع، پدافند هوایی علاوه بر ایستگاههای هاوک دزفول و سربندر، اقدام به استقرار سایت هاوک بدر در نزدیکی خرمشهر در طول عملیات کرد و با کسب موفقیت در انهدام تعداد زیادی از هواپیماهای دشمن که اکثراً به وسیله همین ایستگاههای موشکی مورد اصابت قرار گرفته بودند، دشمن را متحیر و مجبور به تغییر راهکنش و کاهش حملات و تغییر مناطق ایستایی خود کرد. تجربیات جدید برای پدافندهوایی: در این عملیات، پدافندهوایی تجربیات جدیدی را بر اندوخته های قبلی خود افزود. جابه جایی ایستگاههای پدافندهوایی ابتکار مناسبی برای رفع برخی از نواقص در تامین پوشش دفاع هوایی منطقه درگیری محسوب میشد. اگر چه جابه جایی ایستگاههای موشکی خارج از اماکن استاندارد موجود در پایگاههای هوایی مشکلات فراوانی را برای کارکنان و تجهیزات پدافندهوایی به همراه داشت، اما در مقابل، ابتکارعمل در پدافندهوایی را چندین برابر افزایش میداد و در واقع پس از این عملیات بود که گسترش این قبیل ایستگاهها در مناطق مختلف عملیاتی برای پدافند هوایی امکا نپذیر شد و در نتیجه گسترش و استقرار انواع توپهای ضدهوایی که دارای تجهیزات کمتری نسبت به ایستگاههای هاوک بودند، در عملیاتهای بعدی در خطوط مقدم جبهه امری عادی تلقی شد. این موضوع علاوه بر افزایش توان رزمی پدافند هوایی، منجر به افزایش توان پشتیبانی و آماد پدافندهوایی نیز شد؛ زیرا تدارک این واحدها با فاصله های بسیار زیاد از پایگاههای نیروی هوایی و گروههای مستقل پدافندی که پیش از این کمتر تجربه شده بود، عملاً تجربه شده و در واقع سامانه پشتیبانی و آماد پدافندهوایی به صورت راهکنشی متحول شد. این تجربه جدید مبحث جدیدی را تحت عنوان « پدافند هوایی متحرک » به وجود آورد. هواگردهای مورد استفاده عراق در عملیات بیت المقدس: در این عملیات، اگرچه ارتش عراق از تمام توان نیروی هوایی خود جهت مقابله با ارتش اسلام بهره برد، اما بیشترین نوبت پرواز بر فراز آسمان منطقه نبرد برای هواپیماهای میگ 23 ، میراژ، بالگردهای توپدار، توپولوف 22 ، سوخو 22 و میگ 25 ثبت شده است. نکته جالب، همراهی برخی از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس با عراق و خدمات دهی آنها به هواپیماهای عراقی در طول مدت اجرای عملیات بیت المقدس علیه ایران اسلامی است. برابر اسناد و مدارک موجود در ساعت 11:15 دهم اردیبهشت 61 ، چهار فروند هواپیمای میراژ عراقی در فرودگاه احمد الجابر کویت فرود آمده و پس از سوختگیری و مجهز شدن به موشک، مجدداً به پرواز درآمده اند. در حال حاضر اسناد ومدارک فراوانی از این گونه خوش خدمتی برخی از کشورهای حاشیه خلیج فارس به رژیم بعثی عراق وجود دارد که باعث سرشکستگی کشورهای فوق در برابر تاریخ خواهد بود. ضمن اینکه صدام حسین نیز با حمله به کویت وعربستان به خوبی از زحمات این کشورهای عربی در جنگ با ایران تقدیر به عمل آورد! سازمان رزم پدافندهوایی در عملیات بیت المقدس: با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه اجرای عملیات و استقرار تجهیزات ثابت پدافندهوایی در منطقه موصوف، در این عملیات ایستگاههای راداری دزفول، بندر امام، اهواز، بهبهان، بوشهر به کشف و شناسایی انواع هواگردهای دشمن مشغول بوده و ایستگاههای هاوک تبوک و خیبر به همراه دهها قبضه توپ ضدهوایی در قطرینه کالیبرهای 23 میلی متری، 35 میلی متری و... وظیفه درگیری و انهدام هواگردهای دشمن را بر عهده داشتند. البته در مقطعی از عملیات ایستگاه هاوک امیدیه ( رامشیر) نیز به موقعیت جدید ( بدر) منتقل شده و حلقه دفاع هوایی منطقه عملیات را تکمیل کرد. عملیات روانی عراق در برابر پدافندهوایی: متعاقب ساقط شدن دهها فروند از هواگردهای نیروی هوایی عراق در عملیات بیت المقدس و کاهش سطح روحیه متجاوزان عراقی و افزایش انگیزه رزمندگان ایرانی، دور جدیدی از اقدامات جنگ روانی توسط عراق علیه ایران اسلامی خصوصاً نیروهای نظامی و به ویژه پدافندهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران آغاز شد. این اقدامها در قالب جنگ روانی همزمان با انجام حملات هوایی و بمباران برخی از شهرها و تأسیسات نفتی ایران انجام گرفت. بزر گنمایی نتایج بمبارانهای انجام شده به منظور تخریب روحیه رزمندگان ایران اسلامی و کاهش اعتبار ایران در مجامع بین المللی از جمله این اقدامها بود. صدور بیانیه های مختلف دروغین در خصوص کسب پیروزی توسط عراق و پخش شایعه بمباران مناطق مختلف ایران توسط نیروی هوایی عراق در سطح بین المللی نیز از ترفندهای جنگ روانی عراق علیه ایران در آن مقطع از جنگ تحمیلی به شمار میرود. در یکی از این اعلامیه ها آمده بود: « جزیره خارک [ کیلومترها دورتر از صحنه عملیات بیت المقدس] روز گذشته به وسیله هواپیماهای نیروی هوایی قدرتمند عراق بمباران شده و از کشتیهای نفت کش خارجی میخواهیم که به جزیره مذکور نزدیک نشوند، در صورت نزدیک شدن عواقب ناشی از آن متوجه خودشان خواهد بود». در حقیقت اگر چه بمبارا نهای هوایی دشمن در مقاطعی از عملیات به رزمندگان آسیبهایی را وارد می آورد، ولی پخش اخبار سقوط هواپیماهای شکاری دشمن بر فراز جبهه، روحیه و تحرک فزایند های را در رزمندگان موجب میشد. تاثیر استقرار ایستگاهها و مواضع پدافندهوایی در عملکرد نیروی هوایی ارتش: استقرار ایستگاهها و مواضع پدافندهوایی در منطقه عملیاتی بیت المقدس و عملکرد تحسین برانگیز پدافندهوایی ارتش منجر به بروز اختلال در پرواز انواع هواگردهای عراقی شده و در نتیجه نیروهای سطحی عمل کننده با آسودگی خاطر بیشتر به پیشروی و اجرای برنامه های از پیش تعیین شده پرداختند. هواپیماها و بالگردهای ایرانی نیز در شرایطی که پرواز برای هواپیماهای عراقی سخت و خطرناک شده بود، با مشکلات کمتری جهت انجام پرواز بر فراز آسمان منطقه مواجه بودند. برابر اسناد و مدارک: در تاریخ 11 اردیبهشت 61 با استقرار ایستگاههای تبوک و خیبر، مناطق گشت هوایی دشمن به داخل فضای عراق کشانده میشود و این فرصتی است که هواپیماهای گشت هوایی خودی با خیال آسوده تر با هواپیماهای جنگنده بمب افکن دشمن درگیر شوند. شاهد این مدعا هدف قرار گرفتن نه فروند هواپیمای دشمن میباشد. عملکرد فاشا در عملیات بیت المقدس: فاشا ( فرماندهی اطلاعات و شناسایی الکترونیک) که در آن مقطع تحت عنوان گروه اطلاعات و شناسایی ( گاشا) شناخته میشد، با بهره گیری از تجهیزات خود در منطقه (خصوصاً پستهای شنود) اقدام به کسب اطلاعات مورد نیاز ارتش و سپاه کرده و در بسیاری از مواقع عملیات نقش تعیین کننده در کسب پیروزی داشت. به عنوان مثال و براساس اسناد موجود « در ساعت 9:35 تاریخ در دوازدهم اردیبهشت 1361 ایستگاه هاوک تبوک خبر از درگیری و انهدام یک فروند هواپیمای دشمن میدهد. پست شنود باوجود شرایط جوی نامناسب در قسمت شمال غربی جبهه، خبر پرواز پنج فروند هواپیمای دشمن بر فراز مهران را گزارش میدهد. ساعت 1020 یک فروند دیگر از هواپیماهای بم بافکن دشمن مورد اصابت یک تیر موشک هاوک ایستگاه تبوک قرار گرفته و سرنگون میشود. دیگر هواپیمای دشمن در ساعت 11:50 در DA2028 موقعیت مورد اصابت یک تیرموشک هاوک ایستگاه تبوک قرار گرفته و سرنگون میشود». سقوط هواپیماهای فوق نیز توسط پستهای شنود گزارش شده بود. فاشا، نویدبخش پیروزی بزرگ: چند روز قبل از کسب پیروزی بزرگ آزادسازی خرمشهر، ایستگاههای شنود فاشا وضعیت فلاک بار نیروهای عراقی را گزارش و پیروزی بزرگی را برای عملیات بیت المقدس پیش بینی کرده بودند. « در روز 21 اردیبهشت 1361 گزار شهای ایستگاههای شنود حاکیست که نظامیان عراقی در خرمشهر چون موشی به تله افتاده و مرتباً در خواست جیره غذایی میکنند! هواپیماهای عراقی سعی در بمباران نیروهای ایرانی و شکستن حلقه محاصره را دارند. پدافند هوایی در حد توان و مقدورات خود سعی در انهدام و یا فراری دادن هواپیماهای بمب افکن دشمن را دارد ». جنایت فراموش نشدنی حمله به هواپیمای مسافربری حامل وزیر امور خارجه الجزایر: روز سیزدهم اردیبهشت 1361 رسانه ها خبر تأسف برانگیزی را پخش کردند که نشاندهنده جنون حاکمان بعث عراق بر اثر شکستهای یی درپی در جبهه ها در برابر ایرانیان میباشد. این روز هواپیمای مسافربری الجزایری به شماره 7TrHB که حامل وزیر امور خارجه الجزایر و هیئت همراه بود و برای مذاکره پیرامون صلح بین ایران و عراق از الجزایر به پرواز درآمده و قصد ورود به تهران را داشت، قبل از ورود به فضای جمهوری اسلامی ایران و در حالی که کنترلر شکاری ایستگاه رادار تبریز سعی در فراری دادن هواپیمای مذکور از دست شکاریهای عراقی را داشت، تلاشش بی نتیجه ماند و هواپیمای الجزایری در فضای ترکیه مورد اصابت موشکهای هواپیمای شکاری عراقی قرار گرفته و در ساعت 17:02 سقوط کرد. در این ماجرا اگرچه عراق قصد داشت پیروز یهای اخیر نیروهای مسلح ایران را تحت تأثیر یک خبر جنجا لبرانگیز قرار دهد، ولی جز با افزودن ورقی سیاه به دفتر اعمال ننگین خود کار دیگری از پیش نبرد. بمباران شیمیایی مناطق عملیاتی توسط عراق: شکستهای مکرر نیروهای عراقی در منطقه عملیات منجر به این شد که در تاریخ پانزدهم اردیبهشت 1361 دستور استفاده از گازهای شیمیایی و سمی علیه رزمندگان ایرانی به نیروهای عراقی ابلاغ شود. گلوله های توپخانه عراق بر روی ایستگاههای پدافندهوایی ارتش: نیروهای عراقی جهت از بین بردن مقاومت پدافندهوایی ایران اقدامات مختلفی را انجام دادند. حمله هوایی به ایستگاهها و مواضع پدافندهوایی، گلوله باران ایستگاههای پدافندهوایی از طریق توپخانه صحرایی و... از جمله این موارد به شمار میرود. در این خصوص توپخانه نیروی زمینی ارتش به کمک پدافندهوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران آمده و مواضع توپخانه دشمن بعثی را گلوله باران کرد تا توان آتش توپخانه عراق بر روی ایستگاههای هاوک و مواضع ضدهوایی ایران کاهش یابد. برابر اسناد موجود: « قرارگاه عملیاتی گروه 22 توپخانه نزاجا در پاسخ به درخواست نهاجا 11 برای خاموش کردن آتش توپخانه دشمن که بر روی سایت هاوک تبوک اجرای آتش میکرد، اظهار میدارد دشمن گاهی چند قبضه توپ [ زمین به زمین] را به داخل خاکریز انتقال میدهد تا از آنجا بتواند نقاط حساسی چون ایستگاه هاوک تبوک را زیر آتش بگیرد، ولی توپخانه نیروی زمینی [ ارتش جمهوری اسلامی ایران] آتش مناسب روی اینگونه مواضع اجرا کرده و از این پس نیز اجرا خواهد کرد ». استفاده از رادار CRC به جای PAR، ابتکاری جدید در پدافند هوایی: در نوزدهمین روز از اردیبهشت 1361 پدافند هوایی به نهاجا اعلام کرد که در نظر دارد در مواقع غیرعملیاتی بودن رادار PAR در ایستگاههای هاوک، با استفاده از اطلاعات ارسالی از CRC های پایش کننده آتش هاوک، به درگیری ایستگاه هاوک با هدف واگذار شده، به وسیله HIPIR اقدام کند. در همان روز اول بهره مندی از این ابتکار، ایستگاه هاوک تبوک یک فروند از هواپیماهای واگذار شده توسط رادار را در ساعت 15:23 در موقعیت 1132 DA مورد اصابت قرار داده و سرنگون کرد. تجهیز عراق توسط کشورهای عربی همزمان با عملیات بیت المقدس: یکی از نکته های جالب در عملیات بیت المقدس، کشف کمکهای بین المللی، خصوصاً کشورهای عربی به عراق است. در اول خرداد 1361 یکی از خلبانان سابق نیروی هوایی که در آن مقطع، در استخدام یک شرکت مسافربری خارجی بود، در حال پرواز برفراز خلیج فارس با رادار بندر عباس تماس گرفته و اعلام مینماید که سه فروند « ایلوشین» هر روز از ساعت 10:00 تا 12:00 به وقت گرینویچ مهمات از قاهره به سمت عراق حمل میکنند. این خبر سرنخ کشف واقعیت ارسال کمکهای بین المللی به عراق در طول جنگ تحمیلی شد. شهدای پدافندهوایی در عملیات بیت المقدس: در عملیات بیت المقدس پدافندهوایی با تقدیم شهدایی نظیر محمد علی اکبر و علیرضا اسماعیلی(15/02/1361)، حسین مهری (18/02/1361) ، شهرام تات ( مفقودالاثر) در (18/02/1361) ، محمود محمد قلیان، علی نجفی و کیومرث کردلو (20/02/1361) ، ایوب رستگار (28/02/1361) ، ابراهیم هادی پور (18/02/1361)، پرویز رشیدی (05/03/1361) ، حمزه باز، ذبیح ا... غلامزاده، محمد مهدی غفوری و... در مناطق مختلف عملیاتی جنوب و جنوب غرب، سرافرازی و عزت خود را به رخ جهانیان کشاند. نام و یادشان همیشه پرآوازه و مستدام باد. منبع: مجله صف شماره 376 نویسندگان: سرتیپ دوم محمودحجامی- سروان رضا جهانفر