[align=center]Panavia Tornado[/align] [align=center][/align] هواپيماي «پاناويا تورنادو» در خانوادهء جنگنده‏هاي دو نفره قرار مي‏گيرد كه مشتركن توسط بريتانيا، آلمان غربي و ايتاليا طراحي و ساخته شده است. تاكنون سه گونه از اين جنگنده، توليد شده است: IDS : نوع شكاري – بمب‏افكن يا Interdictor/Strike ADV : نوع ويژهء «دفاع هوايي» يا Air Defence Variant ECR : نوع ويژهء جنگ الكترونيك جهت عمليات «شكستن پدافند هوايي» يا Electronic Combat/Reconnaissance تورنادو، به وسيلهء شركت پاناويا طراحي و ساخته شد. اين شركت، كنسرسيومي بود متشكل از سه كمپاني: British Aerospace (بريتانيا) MBB (آلمان‏غربي) Alenia Aeronautica (ايتاليا) اولين پرواز تورنادو به تاريخ 14 آگوست 1974 انجام گرفت و به دنبال آن، توسط نيروي هوايي بريتانيا (RAF) و نيروي هوايي ايتاليا‌ (AMI) در عمليات Operation Granby (نامي كه نيروهاي انگليسي شركت كننده به جنگ 1991 خليج فارس اطلاق كرده بودند) مورد استفاده عملياتي قرار گرفت. همكاري مشترك و بين‏المللي، پس از ورود به خدمت جنگندهء تورنادو در قالب مسائل آموزشي نيز ادامه پيدا كرد و اين همكاري ارزيابي و آموزشي سه‎جانبه، از پايگاه روتلند (Rutland) متعلق به نيروي هوايي سلطنتي بريتانيا آغاز شد. با احتساب تمامي گونه‏ها، تاكنون تعداد 992 فروند از اين جنگنده براي سه كشور سازنده و همچنين نيروي هوايي عربستان سعودي ساخته شده است. با وجود اينكه اين جنگنده هنوز در خدمت باقي است، برنامه‏اي جهت جايگزيني آن با يك هواپيماي پيشرفته‏تر نظير يوروفايتر مدون شده است. طراحي و توسعه در طول دههء 1960، دانشمندان و طراحان هوافضا، به «طرح هندسي متغير» (بال متغير يا variable geometry) به عنوان يك طرح كارآمد جهت كسب مانورپذيري بهتر و حفظ سرعت كروز با بالهاي باز و همچنين كسب سرعتهاي بالا در حالت بالهاي بسته، تواجه وافري داشتند. بريتانيا و فرانسه نخستين گام را به سال 1965 با طرح پروژه‏اي به نام AFVG (مخفف طرح هندسي متغير به زبان فرانسه) برداشتند كه در نهايت با انصراف فرانسه، اين طرح به سال 1967 كنار گذاشته شد. به سال 1968، آلمان‏غربي، هلند، بلژيك و كانادا، يك تيم طراحي را جهت جايگزيني طرح لغو شده به نام «هواپيماي چندكاره» (MRA يا Multi Role Aircraft) تشكيل دادند و اندكي بعد، طرح به نام «هواپيماي جنگي چندكاره» (MRCA يا Multi Role Combat Aircraft) تغيير نام داد. به سال 1968، بريتانيا نيز وارد گروه طراحي MRCA گرديد و يك يادداشت رسمي همكاري در اين زمينه، بين دولتهاي بريتانيا، آلمان‏غربي و ايتاليا به امضاء رسيد. [align=center][/align] [align=center]جنگندهء تورنادو GR4 در محل نمايشگاه فارنبرو سال 2006[/align] طبق اين برنامه، مقرر شده بود هواپيمايي جديد و يك نفره، جهت جايگزيني جنگنده‏هاي قديمي F-104G و يك نوع دو نفرهء ضربتي جهت بريتانيا و آلمان‏غربي توليد شود. كانادا و بلژيك، به سال 1969 از اين برنامه خارج شدند. بنابراين تنها چهار كشور بريتانيا، آلمان‏غربي، ايتاليا و هلند باقي مانده بودند كه به تاريخ 26 مارس 1969، «كمپاني چندمليتي هواپيماسازي پاناويا» (Panavia Aircraft GmbH) را تاسيس كردند، هرچند كه هلند نيز به سال 1970 از اين شراكت خارج گرديد. بريتانيا و آلمان‏غربي هركدام 42.5 % سهم داشتند و 15 % باقيمانده، متعلق به ايتاليا بود. طبق اين مشاركت، قرار بود قسمت جلويي بدنه و دم در انگلستان، قسمت مركزي بدنه در آلمان، و بالها در ايتاليا مونتاژ شوند. [align=center][/align] [align=center]شركتهاي چندمليتي فراواني در امر توليد تورنادو دخيل بودند، از جمله شركت Turbo Union كه به سال 1970 جهت طراحي و ساخت موتور RB199 جهت اين جنگنده تاسيس گرديد، كه 40% سهام آن متعلق به رولزرويس (Rolls-Royce)، 40% متعلق به MTU و 20% متعلق به فيات بود.[/align] [align=center][/align] [align=center]تورنادو نيروي هوايي سلطنتي بريتانيا به شمارهء ZA463[/align] در پايان اولين قسمت از پروژه به تاريخ مي 1970، طرح‏هاي مفهومي ارائه شده، به دو طرح كاهش يافتند: مدل يك نفره به نام Panavia 100 كه در ابتدا براي آلمان‏غربي در نظر گرفته شده بود و مدل دو نفره به نام Panavia 200 كه توسط نيروي هوايي سلطنتي بريتانيا برگزيده شد و در نهايت تورنادو ناميده گرديد. در اين مقطع از پروژه، تصميم گرفته شد هواپيما منحصرن جهت انجام ماموريت بمباران ضربتي در ارتفاع پست به كار گرفته شود؛ اما نيروي هوايي سلطنتي بريتانيا، به يك جنگندهء دفاع هوايي نياز داشت و بدين جهت گونهء F2 از اين جنگنده طراحي شد، اما با توجه به ايرادات جدي كه در طرح F2 ظاهر گشت، اين مدل، سريعن با رفع نقائص، به نام F3 تصحيح و معرفي گرديد. ناحيهء بالها جنگندهء تورنادو در اصل به منظور انجام عمليات ضربتي در ارتفاع پست و با سرعت مافوق‏صوت طراحي شد كه قادر به نشست و برخاست در باندهاي كوتاه نيز بود. اين ويژگي، نياز به دارا بودن قابليت پرواز متعادل در سرعتهاي بسيار و سرعتهاي بسيار زياد بود. به طور كلي، هواپيمايي كه جهت سرعتهاي بالا طراحي شده باشد، در سرعتهاي كم، بسيار ضعيف عمل مي‏كند؛ اين ويژگي در جنگنده‏هاي ميگ25 و ميگ31 به خوبي مشهود است و از نقاط ضعف اساسي اين جنگنده‏ها به شمار مي‏رود. به منظور دست‏يابي به كارايي مناسب در سرعتهاي بالا، نياز به طرح بالهاي «متمايل به عقب» يا «دلتاشكل» مي‏باشد؛ در حالي كه چنين بالهايي، در سرعتهاي كم، بسيار ناكارآمد هستند و براي پرواز در سرعتهاي كم، نياز به طرح بالهايي صاف يعني بدون حالت كشيدگي به عقب مي‏باشد. به منظور آنكه هواپيما در هر دو حالت سرعت كم و زياد قابل كنترل و هدايت‎پذيري مطلوب باشد، بالهايي با قابليت تحرك، طرحي مناسب محسوب مي‏‎شوند، و در نهايت براي جنگندهء تورنادو، طرح چنين بالهايي به تصويب رسيد. [align=center][/align] [align=center]به منظور دست‏يابي به كارايي مناسب در سرعتهاي بالا، نياز به طرح بالهاي «متمايل به عقب» يا «دلتاشكل» مي‏باشد؛ در حالي كه چنين بالهايي، در سرعتهاي كم، بسيار ناكارآمد هستند و براي پرواز در سرعتهاي كم، نياز به طرح بالهايي صاف يعني بدون حالت كشيدگي به عقب مي‏باشد. به منظور آنكه هواپيما در هر دو حالت سرعت كم و زياد قابل كنترل و هدايت‎پذيري مطلوب باشد، بالهايي با قابليت تحرك، طرحي مناسب محسوب مي‏‎شوند، و در نهايت براي جنگندهء تورنادو، طرح چنين بالهايي به تصويب رسيد.[/align] [align=center][/align] [align=center]تورنادو F3 نيروي هوايي سلطنتي بريتانيا[/align] [align=center][/align] [align=center]هنگامي كه بالهاي جنگندهء تورنادو GR4 به سمت عقب جمع شده‏اند، قابليت پرواز ارتفاع پست با سرعت زياد در اين هواپيما، به واسطهء كاهش نيروي پسا، به شدت افزايش مي‏يابد. وقتي كه بالها به سمت عقب و بدنهء هواپيما در حال جمع شدن هستند، سطح برخورد ناحيهء بالها كاهش مي‏يابد. اين امر باعث كاهش جريان بادهاي آشفتهء پروازهاي ارتفاع پست مي‎شود. بنابراين نه تنها پرواز بسيار آسان‏تري براي خدمه فراهم مي‎‏شود، بلكه هواپيما در وضعيت بسيار پايداري جهت هدفگيري و آزادسازي تسليحات غيرهدايت شونده در پرواز ارتفاع پست قرار مي‏گيرد.[/align] تورنادو به نحوي ساخته شده است تا بتواند در باندهاي خاكي يا فرودگاههاي بزرگي كه هدف حملات هوايي قرار گرفته‏اند، نشست و برخاست كند. بنابراين به هنگام طراحي هواپيما، قابليت نشست و برخست در باندهاي كوتاه به عنوان يك ضرورت اساسي در نظر گرفته شد تا جنگنده قادر باشد در باندهاي خاكي كوتاه يا باندهاي اصلي آسيب ديده به خوبي عمل نمايد. هنگامي كه بالهاي جنگندهء تورنادو GR4 به طور كامل باز شده باشند، هواپيما بيشترين نيروي برا را بدست مي‏آورد، زيرا در اين حالت، مساحت درگير ناحيهء بال، به واسطهء در اختيار بودن حداكثر مساحت درگيري فلپ‏ها و اسلت‏ها، به بيشترين ميزان خود مي‏رسد. در اين حالت، در سرعتهاي كم، نيروي كشش (برا) بسيار بيشتري فراهم مي‏گردد، در نتيجه، حداقل ميزان سرعت جهت فرود فراهم مي‎شود و بالطبع، مسافت كوتاهي نيز جهت فرود مهيا مي‎شود. به طور كلي، وقتي خلبان قصد پرواز در ارتفاع پست را مي‏كند، جهت دست‏يابي به بيشترين مقدار نيروي برا، بالها را با اهرمي كه در كابين تعبيه شده است، به حالت حداكثر ميزان بازشدگي به سمت جلو تغيير مي‏دهد و به هنگام نياز به سرعتهاي بالا، بالها را به طور كامل به عقب مي‏كشد. جنگندهء تورنادو GR4 در سه حالت گوناگون پروازي، بسته به موقعيت بالها پرواز مي‏كند: 25 ، 45 و 67 درجه. متناظر با هر درجهء عقب‏رفتگي بالها، سقف سرعتي تعيين مي‎شود؛ اين تغييرات در زاويهء عقب‏رفتگي بالها، در كنار تركيب‏بندي جايگاههاي حمل مهمات در اين هواپيما، تاثير مستقيمي بر روي ويژگي نيروهاي برا و پسا برجاي مي‏گذارد. [align=center][/align] قابليت پرواز ارتفاع پست با سرعت زياد در اين هواپيما، به واسطهء كاهش نيروي پسا، به شدت افزايش مي‏يابد. وقتي كه بالها به سمت عقب و بدنهء هواپيما در حال جمع شدن هستند، سطح برخورد ناحيهء بالها كاهش مي‏يابد. اين امر باعث كاهش جريان بادهاي آشفتهء پروازهاي ارتفاع پست مي‎شود. بنابراين نه تنها پرواز بسيار آسان‏تري براي خدمه فراهم مي‎‏شود، بلكه هواپيما در وضعيت بسيار پايداري جهت هدفگيري و آزادسازي تسليحات غيرهدايت شونده در پرواز ارتفاع پست قرار مي‏گيرد. گونه‏ها سه گونهء اوليه از اين جنگنده وجود دارد كه همگي در 80 % بدنه مشترك هستند: IDS: گونهء ضربتي يا Interdictor/Strike ADV: گونهء دفاع هوايي يا Air Defence Variant ECR: گونهء جنگ الكترونيك/شناسايي يا Electronic Combat/Reconnaissance به امید خدا ادامه دارد.