آشنایی با پیشرانش در راکت‌های هیبریدی

[mahdavi3d 14,067]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/spaceshiptwo-boom-camera.jpg[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][color=#800000][b]راکت هیبریدی[/b][/color]

راکت هیبریدی، راکتی است که موتور آن قابلیت استفاده از سوخت و اکسید کننده با دو حالت متفاوت را دارد؛ یکی حالت جامد و دیگری حالت گاز یا مایع، ارائه مفهوم اولیه این راکت به حداقل 75 سال پیش بر می‌گردد. از آنجایی که تقریبا محال است که سوخت و اکسید کننده در این راکت‌ها به واسطه حالت متفاوتی که دارند، کاملا با هم ترکیب شوند، بر روی کاغذ راکت‌های هیبریدی با مخاطرات کمتری نسبت به راکت‌های متداول سوخت مایع یا جامد دچار سانحه می‌شوند. این راکت‌ها نیز مثل راکت‌های سوخت مایع و برخلاف سوخت جامد به راحتی خاموش شده و به سادگی گاز می‌خورند. عملکرد ضربه ویژه راکت‌های هیبریدی عموما از سوخت جامد‌ها بالاتر بوده و تقریبا برابر با سوخت مایع‌های هیدروکربنی است. در این راکت‌ها حتی ضربه ویژه 400 ثانیه با استفاده از سوخت‌های پایه فلزی اندازه‌گیری شده است. سامانه‌های هیبریدی کمی از سوخت جامد پیچیده‌تراند اما مخاطرات فراوان ساخت، بارگیری و حمل سوخت جامد، سادگی سامانه سوخت جامد را در برابر سامانه‌های هیبریدی کم‌رنگ‌تر می‌کند. با تمام این اوصاف و با وجود مزایایی که راکت‌های هیبریدی نسبت به هر دو راکت‌های مایع و جامد بخصوص در زمینه سادگی، ایمنی و هزینه دارد ولی همچنان به بلوغ و استفاده عملیاتی مهمی نرسیده‌اند. اولین راکت هیبریدی جهان که آزمایش شد گرید-09 بود که در دهه 1930 چندین بار توسط روس‌ها آزموده شد و نتایج به گونه‌ای بود که منجر به توقف طرح در سال 1939 گردید. پس از پایان جنگ جهانی دوم نیز و با دستیابی روس‌ها به اطلاعات فنی موشک‌های وی-2 آلمانی، ایده راکت‌های هیبریدی به انزوا رفته و سوخت مایع محور توسعه صنایع راکتی روس‌ها قرار گرفت . با این حال در تمام دهه‌های گذشته بخش‌هایی از مراکز پژوهشی بوده‌اند که روی ایده راکت‌های هیبریدی فعالیت کرده‌اند هرچند نتایج کارشان به استفاده عملیاتی قابل توجه نرسیده است. طی سال‌های اخیر نیز این تلاش‌ها بیشتر شده و امید بیشتری برای دستیابی به بخش از بازار پروازهای فضایی توسط راکت‌های هیبریدی مشاهده می‌شود.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/url328532.png[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][b]مفاهیم پایه[/b]
ساده‌ترین شکل راکت هیبریدی از یک مخزن فشار حاوی پیشران مایع، محفظه احتراق حاوی پیشران جامد و یک شیر که این دو را از هم جدا می‌کند تشکیل شده است.زمانی که نیاز به تراست باشد، یک منبع مناسب آتش‌زنه در محفظه احتراق فعال شده و شیر باز می‌شود. پیشران مایع (یا گازی) به داخل محفظه احتراق جریان یافته و در آنجا بخار شده و با پیشران جامد واکنش می‌دهد. فرآیند احتراق در لایه مرزی مجاور سطح پیشران جامد رخ می‌دهد.
عموما در راکت‌های هیبریدی، پیشران مایع نقش اکسید کننده و پیشران جامد نقش سوخت را بازی می‌کند چرا که اکسید کننده های جامد دردسرساز بوده و کارایی کمتری نسبت به اکسید کننده‌های مایع دارند. در نتیجه، استفاده از یک سوخت جامد نظیر پولی بوتادین هیدروکسیل (اچ‌تی‌پی‌بی) یا واکس پارافین امکان بهره‌گیری از افزونه‌های پر انرژی نظیر آلومینیوم، لیتیوم یا هیدرات‌های فلزی را برای سوخت فراهم می‌کند.
اکسید کننده‌های متداول در این موتورها شامل اکسیژن مایع یا گازی و اکسید کننده‌های نیتراتی بوده و سوخت‌های متداول شامل پلیمرها (مثل پلی‌اتیلن)، پلی‌بوتادین هیدروکسیل و یا سوخت‌های مایع شونده نظیر واکس پارافین می‌شوند.
راکت‌های هیبریدی مزایای آشکار و پنهانی نسبت به راکت‌های سوخت مایع و جامد دارند. خلاصه برخی از همین مازایا در زیر آمده است:

[b]مزایا نسبت به راکت‌های دو مولفه‌ای سوخت مایع[/b]
- سادگی مکانیکی به واسطه نیاز به تنها یک پیشران مایع که لوله‌کشی‌های کمتر، شیرهای کمتر و عملکرد سادتری دارد.
- سوخت‌های چگالتر جامد که نسبت به سوخت‌های مایع تراکم بیشتری داشته و منجر به کاهش حجم نهایی سامانه می‌شود.
- امکان استفتده از افزونه‌های فلزی واکنش‌گیر نظیر آلومینیوم، مگنسیوم، لیتیوم یا برلیوم که به سادگی می‌توان آنها را به گرین سوخت اضافه کرد و ضربه مخصوص، چگالی یا هر دو را بالا برد.

[b]مزایا نسبت به راکت سوخت جامد[/b]
- امکان دستیابی به ضربه ویژه بالاتر
- مخاطرات انفجاری کمتر به واسطه مقاومت بالاتر گرین پیشران نسبت به خطاهای فرآیندی نظیر رشد شکاف‌ها.
- کنترل‌پذیری بیشتر که امکان کنترل مناسب روشن شدن، خاموشی، روشن شدن مجدد و گازدهی را با کنترل اکسید کننده فراهم می‌کند.
- قابلیت استفاده از اکسید کننده‌های نسبتا ایمن و غیر سمی نظیر اکسیژن مایع و اکسیدهای نیتراتی
- قابلیت حمل بی‌خطر به سایت پرتاب و بارگذاری با اکسیدکننده آن هم از راه دور و بلافاصله قبل از پرتاب که منجر به افزایش ایمنی می‌شود.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/6-inch_Chamber_28full_length29_200811210122315B15D.jpg[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][b]معایب[/b]
البته راکت‌های هیبریدی برخی معایب نیز نسبت به راکت‌های سوخت مایع و جامد از خود نشان می‌دهند که عبارتند از:
- جابجایی نسبت سوخت به اکسید کننده _ علی‌رغم نرخ ثابت جریان اکسید کننده، نسبت تولید سوخت به این نرخ، با تحلیل گرین جامد تغییر می‌کند. این امر از دیدگاه عملکرد شیمیایی منجر به کارکرد ضعیف‌تر می‌شود
- تحلیل‌روی پایین سوخت _ گرین‌های چند درگاهی سوخت، بازده حجمی ضعیفی داشته و گاهی نیز دارای ضعف ساختاری هستند. سوخت‌های مایع شونده با نرخ تحلیل بالا که در اواخر دهه 1990 توسعه یافتند، راه‌ حل بالقوه‌ای برای این مشکل محسوب می‌شوند.
- در مقایسه با پیشرانش سوخت مایع، سوخت‌گیری مجدد یک راکت هیبریدی که به طور کامل یا ناقص تحلیل رفته است چالش‌های بزرگی را پیش روی می‌گذارد، چرا که پیشرانش جامد را نمی‌توان به سادی به داخل مخزن سوخت پمپ کرد. البته این مشکل بسته به این که راکت قرار است چگونه مورد استفاده قرار گیرد می‌تواند مسئله ساز یا بی‌اهمیت باشد.
برای یک راکت هیبریدی که به خوبی طراحی شده باشد، جابجایی نسبت سوخت به اکسید کننده اثر چندانی روی عملکرد موتور ندارد چرا که ضربه ویژه در نزدیک نقطه اوج، به این نسبت حساسیت چندانی نشان نمی دهد.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/800px-SpaceShipOne_schematic.png[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][b]ایمنی سوخت هیبریدی[/b]
عموما باید گفت راکت‌هاب هیبریدی که به خوبی طراحی شده و ساختار دقیقی داشته باشند، ایمنی بالایی دارندو اصلی‌ترین مخاطرات مربوط به هیبریدها عبارتاند از :
- انهدام مخزن فشار - عایق بندی نامناسب محفظه، زمینه احتراق داغ گازهای نزدیک به دیواره محفظه را راهم کرده که در نهایت منجر به "سوزش سراسری" و از هم گسیختگی محفظه فشار می‌شود.
- جریان گاز برگشتی - برای اکسیدکننده‌های نظیر اکسیدهای نیتراتی یا هیدروژن‌پراکساید که به صورت حرارت‌زا تجزیه می‌شوند، شعله یا گازهای داغ محفظه احتراق می‌توانند در خلاف جهت جریان و به سمت انژکتور پسروی کنند و باعث آتش گرفتن اکسید کننده و انفجار مخزن شوند. جریان بازگشتی گاز با برگشت گازها به داخل انژکتور به واسطه افت فشار نامناسب که می‌تواند در اثر فرایند احتراق به وجود آید، شکل می‌گیرد. جریان بازگشتی جزو ویژگی‌های مخصوص به برخی اکسیدکننده‌ها بوده و با اکسید کننده‌هایی نظیر اکسیژن یا نیتروژن تتراکساید تا زمانی که خود سوخت در مخزن اکسیدکننده حضور نداشته باشد، امکان وقوع ندارد.
- استارت‌های شدید موتور - مقدار اضافی اکسیدکننده در محفظه احتراق قبل از جرقه‌زنی، بخصوص برای پیشران‌های تک مولفه نظیر اکسید نیترات، می‌توانند منجر به جرقه‌زنی با اضافه فشار یا ضربه شود.
از آنجایی که سوخت موجود در یک ترکیب هیبریدی حاوی اکسید کننده نیست؛ به تنهایی نمی‌تواند احتراق انفجاری داشته باشد. به همین دلیل در هیبرید‌ها معادل تی‌ان‌تی قدرت انفجاری تعریف نمی‌شود. در حالی که در راکت‌های سوخت جامد قدرت انفجاری پیشران را با معادل تی‌ان‌تی به وزن گرین پیشران تشبیه می‌کنند. در راکت‌های سوخت مایع نیز معدل قدرت انفجاری، بر مبنای میزلن سوخت و اکسیدکننده‌ای که می‌توانند در واقعیت به طور انفجاری با هم ترکیب شوند رده‌بندی می‌شوند؛ این مقدار معمولا بین 10 - 20 درصد مقدار وزن کل پیشران را به خود اختصاص می‌دهد. برای ترکیبات هیبریدی حتی پر کردن محفظه احتراق با اکسید کننده آن هم قبل از فرایند جرقه زنی عموما منجر به بروز انفجار به همراه سوخت جامد نمی‌شود، در این حالت معادل انفجاری را صفر درصد وزن کل پیشران قرار می‌دهند.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/virgin-galactic-spaceshiptwo-successful-powered-flight-3.jpg[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][url=http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/url65468.jpg][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/thumb_url65468.jpg[/IMG][/url] [url=http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/url54564.jpg][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/thumb_url54564.jpg[/IMG][/url][/font][/size]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][b]تنها مورد استفاده عملیاتی[/b]
فضاپیمای سرنشین‌دار اسپیس شیپ‌وان که توسط بخش خصوصی توسعه یافت، مجهز بود به موتور هیبریدی که نیتروژن مونوکسید و اچ‌تی‌پی‌بی استفاده می‌کرد. این موتور هیبریدی نیروی معادل 74 کیلونیوتن با ضربه ویژه 250 ثانیه تامین می‌کرد. اسپیس‌شیپ‌وان از سال 2003 تا 2004 طی 17 پرواز از ارتفاع 14 تا 112 کیلومتری با موفقیت آزموده شد. اکنون نیز نسل بعدی این فضاپیما با نام اسپیس‌شیپ-2 با موتور هیبریدی قوی‌تری (پیشرانش 270 کیلونیوتن) در حال گذراندن آزمون‌های پروازی خود می‌باشد. البته وقوع حادثه در یکی از آزمون‌های زمینی این موتور در سال 2007 تعداد 3 نفر کشته و 3 نفر مجروح به جای گذاشت ولی همچنان آزمون‌های این موتور با رفع نواقص قبلی ادامه یافت.

[b]مراکز فعال در زمینه راکت‌های هیبریدی[/b]
گروه پیشران‌های فضایی دانشگاه استنفورد آمریکا در سال 1999 با هدف توسعه سوخت‌های راکت هیبریدی با نرخ سوزش بالا، توسط برخی از اساتید این دانشگاه تاسیس شد. این گروه توانست با موفقیت موتوری با قطر 32 سانتی‌متر که توانایی تولید تراست معادل 58000 نیوتن را دارد، بیازماید. این گروه با بهره‌گیری از فناوری‌های روز دست به توسعه راکتی با قطر 61 سانتیمتر و تراست 111000 نیوتن زد که آزمون اولیه آن ظاهرا در سال 2010 انجام گرفت. دانشگاه استنفورد جایی است که در آن تئوری احتراق لایه مرزی مایع برای راکت‌های هیبریدی توسعه یافت. این گروه اکنون در استنفورد در حال همکاری با مرکز تحقیقات ایمز ناسا در زمینه راکت کاوش پریگرین با ارتفاع (پروازی .ویرایش) 100 کیلومتر است. چالش‌های مهندسی این طرح شامل انواع ناپایداری‌های احتراق می‌شود.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/HybridRocketFiring.jpg[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif]از دگر سو شرکت فناوری‌های مداری درگیر برخی تحقیقات با سرمایه دولتی در زمینه راکت‌های هیبریدی بخصوص مفهوم هیبرید گردابه‌ای است.
انجمن تحقیقات واکنشی که به واسطه کارهای خود در زمینه پیشران‌های مایع شناخته شده است، تاریخچه بلند مدتی در زمینه توسعه و تحقیق روی پیشرانش راکت‌های هیبریدی دارد.
گروه دانمارکی راکت موسوم به کپنهاگن ساواوربیتالز، دست به طراحی و آزمون گرم چندین نمونه هیبریدی نخست با استنفاده از دی‌نیتروژن اکسید و سپس اکسیژن مایع زده است. سوخت این راکت‌ها عموما اپوکسی، پارافین یا پلی یورتان بود. این گروه سرانجام به دلیل ناپایداری تراست، کار روی هیبریدها را متوقف کرده و اکنون از موتوری مشابه وی-2 برای کارهای خود ا‌ستفاده می‌کند.
با گذر زمان دانشگاه‌های دیگر آمریکا نیز به این زمینه تحقیقاتی علاقه‌مند شدند و آزمایش‌هایی را در زمینه راکت‌های هیبریدی انجام دادند که از آن میان می‌توان به دانشگاه ایالاتی یوتا اشاره کرد که راکت طراحی شده دانشجویی خود را به نام یونیتی-4 در سال 1995 با سوخت جامد اچ‌تی‌پی‌بی و اکسید کننده اکسیژن گازی پرتاب کرد و در سال 2003 نیز یک نسخه بزرگتر آن را با همان سوخت و و اکسید کننده اکسید نیترات پرتاب کرد.
اما در اروپا گروه دانشجویی وار در دانشگاه فنی مونیخ از دهه 1970 دست به توسعه موتورهای هیبریدی و راکت با استفاده از ترکیب انواع اسیدها، اکسیژن و اکسید نیترات با پلی اتیلن و اچ‌تی‌پی‌بی زده است. نتیجه این تحقیقات موتورهایی برای سکوی آزمون به علاوه نسخه‌های هواسوز نظیر باربارلا به عنوان نخستین راکت هیبریدی آلمان‌ها بود.
تیم هیبریدی دانشگاه برازیلیا نیز تحقیقات مفصلی در زمینه ترکیب پارافین و اکسید نیترات دارد و تاکنون بیش از 50 آزمون گرم روی آنها انجام داده است. تیم هیبرید این دانشگاه اکنون در حال کار بر روی پیشران‌های حالت مایع، بهینه‌سازی عددی و طراحی راکت است.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/Sierra-Nevada-Corporation-Dream-Chaser-Hybrid-Rocket-Motor.jpg[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][url=http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/url785838.jpg][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/thumb_url785838.jpg[/IMG][/url][/font][/size]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif]خیلی از دانشگاه‌های دیگر نیز در آمریکا، سکوی آزمون موتور هیبریدی برای پروژه‌های دانشجویی دارند. به طور نمونه تیم راکت دانشگاه بوستون نیز که در گذشته تنها راکتهای سوخت جامد را پرتاب کرده است، در سال‌های اخیر آزمون‌های متعدد استاتیک موتور هیبریدی را با استفاده از پارافین و اچ‌تی‌پی‌بی و پارافین به همراه اکسید نیترات به عنوان اکسید کننده به انجام رسانده است، یکی از آخرین طرح‌های این تیم موتور اِم‌کی-2 با نیروی پیشران 330 نیتوتن بوده است. دانشگاه صنعتی فلوریدا نیز آزمون‌ها و ارزیابی‌های موفقی از فناوری راکت هیبریدی در پروژه خود موسوم به پانتر به انجام رسانده است.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/url135415.png[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][url=http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/Hybrid_Rocket.jpg][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/thumb_Hybrid_Rocket.jpg[/IMG][/url] [url=http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/url584687.jpg][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/thumb_url584687.jpg[/IMG][/url] [url=http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/Rocket-Motor-Diagram.jpg][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/thumb_Rocket-Motor-Diagram.jpg[/IMG][/url][/font][/size]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif]در انگلستان تیمی در حال استفاده از چهار راکت هیبریدی دی‌نیتروژن اکسید در یک ماشین مسابقه‌ای است. هرکدام از این راکت‌ها قطر بیرونی 150 میلی‌متر و طول 1/4 متر دارند. آنها از یک گرین سوخت بسیار چگال به صورت لول کاغذ آغشته به روغن خوراکی استفاده می‌کنند. تغذیه دی‌نیتروژن اکسید از طریق انباره‌های پیستونی تحت فشار با نرخ توزیع بالا که هرگونه شوک معکوس را مستهلک می‌کنند، صورت می‌گیرد.
مدل‌هایی از راکت هیبریدی نیز برای استفاده آماتوری و سرگرمی با قدرت بالای پیشران استفاده شده است که از میان آنها می‌توان سامانه‌هایی نظیر هایپرتک، راتورکز، اسکای‌ریپر، هیبرید‌های وست‌کوست، راکت‌های دنباله‌دار و پیشران‌های پلیمری نام برد. تمام این سامانه‌ها از نیتروژن مونوکسید به عنوان اکسیدکننده و یک سوخت پلاستیکی (نظیر پی‌وی‌سی یا پلی‌پروپیلن) یا سوخت پایه پلیمر نطیر اچ‌تی‌پی‌بی استفاده می‌کنند. این خود هزینه‌ هر پرواز را نسبت به موتورهای سوخت جامد کاهش می‌دهد هرچند که تجهیزات پشتیبانی بیشتری نیز برای این راکت‌های هیبریدی تفریحی نیاز است.
در ایتایا یکی از مراکز پژوهشی پیشرو در زمینه راکت‌های هیبریدی (مزکز مطالعات و فناوری‌های فضایی) مربوط به دانشگاه پادوآ است. فعالیت‌های این مرکز تمام مراحل توسعه از تحلیل‌های نظری فرایند احتراق تا شبیه‌سازی عددی با استفاده از کد‌های مکانیک سیالات عددی و نیز انجام آزمون‌های زمینی برای راکت‌های کوچک مقیاس و بزرگ مقیاس (موتورهای پایه پارافینی دی‌نیتروژن اکسید با ظرفیت حداکثر 20 کیلونیوتن) را در بر می‌گیرد. یکی از موتورهای همین مرکز در سال 2009 با موفقیت به پرواز درآمد.
مراکز نظامی نیز در چند سال گذشته در زمینه هیبریدها دست به کار شده و لاکهیدمارتین با همکاری مرکز فضانوردی مارشال ناسا دست به توسعه یک راکت کاوش هیبریدی زد که آزمون‌های زمینی آن بین سال‌های 2000 تا 2001 صورت گرفت و در نهایت منجر به پرواز نمایشی یک نمونه اولیه به طول 16/7 متر در سال 2002 شد که از اکسیژن مایع به عنوان اکسید کننده و اچ‌تی‌پی‌بی به عنوان سوخت جامد استفاده می‌کرد. طراحی این موتور و ساختار یکپارچه گرین سوختی که لاکهید طرح آن را ارائه کرده بود زمینه را برای توسئه راکت‌های هیبرید فوق پیشرفته مساعد کرد.[/font][/size]

[center][size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][IMG]http://gallery.military.ir/albums/userpics/10198/74515main_hcffacility.jpg[/IMG][/font][/size][/center]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif][b]آینده پیش‌روی راکت‌های هیبریدی[/b]
راکت‌های هیبریدی علی‌رغم اینکه از ابتدای توسعه راکت در اوایل دهه 1940 مطرح شدند به دلایل متعددی از جمله نداشتن یک سیکل توسعه منسجم و مشکلات فنی و غیر فنی از سوی دیگر به اندازه دیگر نمونه‌ها پیشرفت نکردند. اما امروزه که پیشرفت راکت سوخت مایع و جامد بسیار کند و حتی متوقف شده است ایده راکت هیبریدی می‌تواند با ارائه گزینه‌های قابل اجرا و ایمن جان تازه‌ای به صنایع پیشران فضایی ببخشد.
بی‌شک سوخت‌های هیبریدی هرگز توان حذف سوخت‌های جامد و یا مایع را ندارند اما با توجه به مزایایی که برای این راکت‌ها شمرده شد و جذف معایب آنها می‌توان انتظار کسب جایگاه مناسبی را از جانب اینگونه موتورها در بازار فعالیت‌های فضایی داشت. با توجه به ایده گردشگری در فضا و ظرفیت‌هایی که راکت هیبریدی از لحاظ هزینه و ایمنی دارد. می‌توان از این نوع موتورهای راکتی به عنوان ایده‌آلی برای سفر‌های زیر مداری که در آنها ایمنی بر عملکرد مقدم استففاده کرد. بی شک با ظهور گروه‌های خلاق و رقابتی در صورت سرمایه‌گذاری کافی برای توسعه فناوری‌های هیبریدی، در آینده بیشتر نام این راکت‌ها را خواهیم شنید.[/font][/size]

[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif]گردآوری: شهریار عابدین نژاد[/font][/size]
[size=3][font=tahoma,geneva,sans-serif]ماهنامه صنایع هوافضا - شماره 89 - مرداد 92 -صفحات 27 الی 31[/font][/size]