نبرد آق دربند

[Moltke 1,442]

بسم الله الرحمن الرحیم

 

نبرد آق دربند

 

 

 

بخشی از جنگ های نادری

 

جنگ ایران – عثمانی ( 1735- 1730 )

 

زمان وقوع : 24 تا 26 اکتبر 1733

 

مکان وقوع : عراق امروزی

 

نتیجه : پیروزی تاکتیکی قاطع ایران

 

تغییرات در قلمروها : ارتش ایران به تصرف عراق تحت فرمان عثمانیان نزدیک می شود ، اما بروز شورش در ایران آن را ناچار به بازگشت می کند 

 

 

 

 

طرف های درگیر :

 

امپراتوری صفوی

 

امپراتوری عثمانی

 

 

فرماندهان و رهبران :

 

ایران :

 

نادر

 

حاجی بیگ خان

 

 

 

 

عثمانی :

 

توپال عثمان پاشا  ( در نبرد کشته شد )

 

ممیش پاشا  ( در نبرد کشته شد )

 

 

توان رزمی :

 

ایران : 50 تا 80 هزار نفر

 

عثمانی : 100 هزار نفر

 

 

 

تلفات و خسارات :

 

 ایران : اندک

 

عثمانی : 20 هزار نفر ، تمامی توپخانه

 

 

 

 

 

نبرد آق دربند آخرین نبرد در لشکرکشی نادر به میان رودان بود . در این نبرد نادر انتقام شکست خود در نبرد سامراء را از سردار برجسته عثمانی ، توپال عثمان پاشا گرفت . نبرد آق دربند ادامه زنجیره وار شکست ها و پیروزی های طرفین در فرایندی نسبتا متوازن بود . هر چند نبرد با پیروزی خردکننده ایرانیان بر عثمانیان پایان یافت ، نیروهای ایرانی به سبب بروز شورش در حال گسترشی در جنوب ایران تحت رهبری محمد خان بلوچ  ناچار به بازگشت به خاک کشورشان شدند . امری که آرزوی نادر برای تکمیل کردن عملیات و فتح بغداد را بر باد داد .

 

 

 

 

 

 

پیش زمینه

 

 

 

پیامدهای سامراء

 

 

شکست سامراء علاوه بر کاهش نیروی رزمی موثر ایران به 30 هزار نفر و شکسته شدن محاصره بغداد نتایج  درازمدت دیگری هم داشت . مرگ بسیاری از سربازان جنگ آزموده و از دست رفتن سلاح های گران بهای محاصره و توپخانه به آسانی قابل جبران نبود و نادر مجبور بود برای تقویت دوباره روحیه سربازانش که تا پیش از این شکست خود را شکست ناپذیر می دانستند اقدامات جدی صورت دهد .

نادر با گردهم آوردن افسرانش به اشتباهات خود اعتراف کرد . او در این گردهمایی اظهار داشت سرنوشت خود و سربازانش را یکی می داند و دلاوری و فداکاریشان را ارجی والا می نهد . هم چنین قول داد با پیروزی های جدید خاطره این شکست را از ذهن همگان خواهد بزداید .

اظهارات نادر سبب احترام یافتن بیشتر او میان افسران و سربازانش شد . روح جنگاوری در میان قوای نادر شروع به صعود دوباره کرد  و نادر را از پیروزی اش در مواجهه دوباره با ترکان عثمانی اطمینان بخشید .

در همین حال در جنوب ایران شورشی به رهبری محمد خان بلوچ بر پا شد . محمد خان پیروان بسیار یافته بود و از طرف قبایل عرب جنوب ایران نیز مورد حمایت بود . نادر تصمیم گرفت نخست کار توپال عثمان پاشا را یکسره کند و بعد از آن برای سرکوب محمد خان  به ایران بازگردد.

 

 

 

 

سازمان دهی دوباره ارتش ایران

 

 

 

 

رسیدن خبر شکست نادر در سامراء  به مثابه جرقه ای بود که در انبار باروت رخ دهد . در سراسر ایران زمزمه شورش شنیده می شد . این خبرها عزم نادر برای پیروزی قاطع بر عثمانیان و فرو نشاندن تمایل برای شورش در ایران را بیشتر کرد . نادر مصمم بود توپال عثمان پاشا ، تنها سرداری که توانسته بود او را در یک نبرد شکست دهد ( و تا پایان عمر نادر هم باقی ماند ) ، را نابود کند . با صدور فرمان بسیج عمومی نیرو و تدارکات ، نادر توانست طی 40 روز نیروی عظیمی متشکل از 50 هزار سرباز  و تدارکاتی شامل بیش از 140 هزار راس اسب ، قاطر و شتر بارکش برای نقل و انتقالات جمع آوری کند . با این حال این گردآوری نیرو سبب وارد آمدن رنج و فشار هولناکی بر مردم ایران ، خصوصا مردم غرب کشور شد که ناچار شدند مالیات های گزاف و غیرعادلانه حکومتی را تحمل کنند . 200 هزار تومان مالیاتی که فراهم شده بود به سربازان پرداخت شد تا روحیه جنگی تازه ای به دست آورند .

از گفتگوی نادر با یکی از درباریانش تا حد زیادی می توان  نحوه تفکر او را درک کرد

 : " می دانی چرا در مورد من دائما حرف می زنند ؟  چون من نخواهم گذاشت کشور حتی یک لحظه در حالت صلح و آرامش به سر ببرد . همه چیز را نابود و منهدم خواهم کرد ، چون من آدمی نیستم ، خشم خدا هستم که بر بشر فرود آمده " .

چنین سخنانی شخصیت خودشیفته و به شدت تهاجمی نادر را به خوبی نشان می دهد . البته همین شخصیت بود که از نادر  چنان نابغه جنگی ساخت که هم از طرف مورخان هم عصر خودش و مورخان بعدی نیز مورد ستایش بود و هست .

اصلاحات نادر پیاده نظام ارتش ایران را به سه بخش تقسیم کرد . در بخش اول جزایرچیان قرار داشتند ، تفنگداران نخبه ای که با بهترین و سنگین ترین تفنگ فتیله ای موجود ، موسوم به جزایر مسلح می شدند . قراچورلوها پشت سر جزایرچیان قرار می گرفتند و آنان نیز مجهز به تفنگ فتیله ای بودند . در پایان پیادگان عادی با شمشیر و نیزه که مخصوص جنگ های تن به تن و نزدیک بود ترکیب پیاده نظام ایران را کامل می کردند . این اصلاحات ارتش ایران را به نیروی مرگ باری تبدیل کرد که با محیط های مختلف رزمی سازگار بود .

توپال پاشا بیش از آن که مشتاق درگیری جدیدی باشد در پی جبران تلفاتی بود که در سامراء متحمل شده بود ( بیش از یک چهارم سربازان او در این نبرد کشته یا زخمی شدند )  و از استانبول نیز درخواست کرد به جای او سردار جوان تری برای رهبری نیروها فرستاده شود ( توپال عثمان در این زمان حدود 70 سال سن داشت ) . تا شروع حمله دوباره ایرانیان ، حکومت عثمانی توانست سپاهی 100 هزار نفری در خاک عراق تحت تسلطش فراهم آورد .

 

 

 

 

 

مانورها و تاکتیک های عصر اسب و تفنگ های فتیله ای

 

 

پیاده نظام

 

آرایش و شیوه های رایج جنگی  تفنگداران شرقی تا دوره اخیر و انجام تحقیقات در این مورد چندان شناخته شده نبود . ارتش عثمانی شامل پیاده نظام نخبه ینی چری می شد که از اواخر قرن 16 میلادی به تفنگ های فتیله ای مجهز شده بودند . در همان دوره ارتش های صفوی عمدتا از سواره نظام تشکیل می شدند  تا آن که شاه عباس اول در مواجهه با قدرت آتش بالای عثمانیان ، اصلاحاتی را صورت داد که تفنگ داران و توپخانه را نیز وارد سازمان رزم سپاه صفوی کرد . هر چند میزان شباهت اصلاحات شاه عباس به شیوه های رزمی عثمانیان مشخص نیست ، به نظر می رسد این شباهت اندک نبوده است . درگیری های پرشمار میان دو امپراتوری به دو طرف امکان می داد به خوبی با روش های یکدیگر آشنا شوند .

یک وقایع نگار عثمانی به نام عبدالقادر که یک مانور توپخانه را در اوایل قرن 17 میلادی از نزدیک مشاهده کرده بود در مورد نحوه آتش باری نوبتی  پیاده نظام عثمانی که تا قرن 18 نیز رایج ماند و تقریبا در سراسر اروپا استفاده می شد  توضیح مختصری داده است : " و در میانه میدان هنگ ینی چری در سه ردیف ایستاد ، سپس ابتدا ردیف اول و بعد از آن ردیف دوم شلیک کردند . در همین حال سربازان ردیف اول شروع به پر کردن دوباره تفنگ هایشان کردند . با شلیک ردیف سوم ، ردیف دوم نیز پرکردن دوباره تفنگ ها را آغاز کرد . ردیف اول اندکی بعد باز هم شلیک کرد " .

ترکیب پیادگان ایرانی هم شیوه مشابهی را نمایش می دهد . ترکیب جزایرچیان و قراچورلوها آتش باری نوبتی با دو ردیف را نمایش می دهد . به علاوه ، در گزارش نبردهای نادر بارها با صحنه آتش باری منظم ، گسترده و ادامه دار پیاده نظام ایران مواجه می شویم . جهان گرد یونانی ، واتاتز ، در مورد تفنگداران ایرانی چنین گفته است : " ... پیاده نظام ، منظورم آن هایی است که تفنگ حمل می کنند ، در واحدهای بزرگ مانورهای تمرینی اجرا می کردند . آنان ضمن تمرین مداوم به هدف های معینی شلیک می کردند " .

هر چند نیروهای جدیدی که نادر در غرب ایران گردآورده بود در حال اجرای تمرین های بسیار مناسب و عالی بودند ، بر خلاف 30 هزار سربازی که نادر در سامراء از دست داده بود فاقد تجربه حضور در یک میدان رزم واقعی بودند . توپال عثمان نیز در وضعیت مشابهی بود و ناچار شد تلفات 20 هزار نفری خود را با گردآوری نیروهای جدید از ایالت های امپراتوری در شامات جبران کند .

 

 

 

 

ینی چری های عثمانی 

 

 

 

 

 

سواره نظام

 

 

 

سواره نظام ایران ترکیبی از نیروهای منظم و سواران قبایلی بود . واتاتز در مورد تمرین های سواران ایرانی هم توضیحات خوبی ارائه می دهد  : "  آنان از هر سو حمله می کردند و مسیرهای دایره وارشان را تغییر می دادند . در ابتدا ستون های مهاجم به هم نزدیک بودند و سپس از هم جدا می شدند . پس از مدتی باز هم تجمع می یافتند . آن ها گاه عقب می نشستند و سپس دست به ضد حمله می زدند . "

سواره نظام هم به بخش های مختلفی تقسیم می شد . متشخص ترین بخش ها ( سواران سلطنتی )  و ( سواران سپاه خراسان ) بودند .آن ها با شمشیرهای منحنی برنده ایرانی و تفنگ های فتیله ای جدید مجهز می شدند که بیشتر در درگیری های کوچک و شبیخون ها مورد استفاده بود . سواران ایرانی در مواجهه های مختلف ثابت کردند بر همتایان عثمانی شان برتری دارند و آوازه شان به عنوان یکی از بهترین نیروهای سواره نظام دنیا در جهان پیچیده بود .

البته سواران عثمانی نیز نیروی ضعیفی نبودند . سپاهی ها سواران سنگین اسلحه ای بودند که  جنگ جویان اشرافی و زمین دار عثمانی  آن را تشکیل می دادند . سواران آقینجی و سواران قبایلی بخش های دیگر سواره نظام عثمانی بودند . البته سپاهی ها خود به دو بخش حقوق بگیر داوطلب و نیروهای رسمی تقسیم می شدند . این نیروها به گرز ، سپر ، زنجیرهای جنگی ، شمشیر ، کمان ترکیبی ، نیزه و تبر مجهز می شدند . تجهیزات سپاهی های آناتولی و سپاهی های روملی ( بالکان ) تفاوت چندانی نداشت ، اما آناتولیایی ها  پوشش ، زره و کلاه خودهای بهتری داشتند .

 

 

 

 

سوار نیزه دار ایرانی

 

 

 

تحرکات اولیه

 

 

در 2 اکتبر 1733 ارتش ایران از همدان راهی کرکوک شد . نادر با ورد دوباره به قلمرو عثمانی در عراق توپال عثمان را به نبرد دیگری فرا می خواند . در 24 اکتبر عناصری از ارتش های دو طرف در منطقه لیلان واقع در جنوب کرکوک با هم درگیر شدند . این درگیری که نتیجه قاطعی نداشت منجر به عقب نشینی نیروهای عثمانی به کرکوک شد . قلعه سورداش در شمال شرق کرکوک به دست نیروهای ایرانی افتاد .

جاسوسان نادر به او خبر دادند یک قوای 12 هزار نفره از راه دره آق دربند در حال نزدیک شدن است . توپال پاشا این نیرو را به فرماندهی ممیش پاشا  به عنوان گارد پیشرو فرستاده بود و خود به همراه بدنه اصلی ارتش عثمانی در پی می آمد . نادر نیز طلایه ای تحت فرمان حاجی بیگ خان اعزام داشت تا قوای ممیش پاشا را به سوی قوای اصلی ارتش ایران بکشاند . نیروهای ممیش پاشا با تعقیب قوای حاجی بیگ خان به کمین 15 هزار سرباز ایرانی افتادند که ظرف مدت کوتاهی آنان را با آتش باری سنگین از دو طرف منهدم کردند . ممیش پاشا که اندکی پیش خبر شکست ایرانیان  را به توپال عثمان داده بود و تقاضای نیروی بیشتری برای تعقیب آنان داشت در این کمین کشته شد .

 

 

 

 

نبرد

 

 

مرحله اول

 

 

شکست قوای ممیش پاشا سبب شد بدنه اصلی سپاه نادر به سرعت به سوی نیروهای عثمانی که 5 کیلومتر با آنان فاصله داشتند پیش روی کند . توپال عثمان که حس می کرد اتفاقات متفاوتی رخ خواهد داد پیشروی اش را متوقف کرد تا به صفوف نیروهایش نظم بدهد . با نزدیک شدن به قوای دشمن ، نادر پیاده هایش را به خط کرد و برای درگیری با ینی چری ها فرستاد . برای مدت دو ساعت  ، پیاده های ایران و عثمانی در حال آتش باری به سوی یک دیگر بودند .

در عصر تفنگ های فتیله ای و اسب ، شلیک های اولیه مهم ترین شلیک ها بودند . سر و صدا ، دود و گرد و خاک ناشی از شلیک انبوه تفنگ ها و توپ خانه آن دوران دید سربازان و افسران را مختل می کرد . در چنین وضعیتی شلیک های اولیه بودند که تاثیر بیش تری داشتند  و هرج و مرج  از تاثیر آتش باری های نوبت بعد می کاست . یکی از مشکلات فرماندهان این دوره ، موثر نبودن فرمان پایان آتش باری و اجرای فرامین بعدی بود . یک یگان تفنگ چی همواره این مشکل را داشت که ممکن بود تا پایان نبرد سر جای خود بماند و به آتش باری بی فایده و عدم تحرک ادامه دهد .

 

 

 

مرحله نهایی

 

 

تفنگداران ایرانی در این مرحله از نبرد دیسیپلین بالای خود را نشان دادند . پس از دو ساعت آتش باری ، آنان فرمان افسران خود را به خوبی اجرا کردند و با متوقف کردن تیراندازی ، شمشیر کشیده و به صفوف ینی چری ها حمله کردند . نادر ضمن زمان بندی مناسب در همین لحظه  جناح های راست و چپ سواره نظام خود را ، هر کدام به استعداد 15 هزار سوار ، به حرکت درآورد . جناح راست را حاجی بیگ خان فرماندهی می کرد و نادر شخصا فرماندهی جناح چپ را بر عهده داشت . نقشه نادر این بود که سواره نظام از جناحین و پیاده ها از رو به رو نیروهای عثمانی را از پا درآورند .

این حمله شدید  صفوف ینی چری ها را کاملا متلاشی کرد . توپال عثمان که سرنوشت ناخوشایندی را در برابر چشمانش می دید ، سوار بر اسب وارد مستقیما میدان نبرد شد . روباه پیر از سردار جوان ترک نژاد که به تازگی در سامراء شکستش داده بود فریب خورده بود . اما غرور نظامی توپال عثمان باعث شد مرگ در میدان نبرد را بر فرار ترجیح دهد . توپال عثمان دو بار در حین نبرد مورد اصابت گلوله قرار گرفت و سرانجام یک سوار ایرانی سرش را از تنش جدا کرد و برای نادر برد .

نبرد با تلفات 20 هزار نفره سپاه عثمانی خاتمه یافت و تمامی توپخانه و تدارکات نیز به دست سپاه نادر افتاد . انتقام شکست سامراء گرفته شده بود . نادر به احترام سردار پیر عثمانی و به پاس شجاعتش ، سر و جسد او را به همراه هم با حفظ تشریفات ویژه به بغداد فرستاد تا به خاک سپرده شود .

 

 

 

نبرد آق دربند

 

 

پیامدها

 

 

نادر امیدوار بود بتواند بغداد را از نو محاصره کند و با تصرف آن تدارکاتی را که حاصل می شد برای لشکرکشی جدید به قفقاز به کار بگیرد . احمدپاشا حاکم بغداد  با شنیدن خبر شکست و مرگ توپال عثمان آماده شد در قبال صلح مناطقی را به نادر واگذار کند ، هر چند  که دربار  عثمانی در استانبول به او چنین اجازه ای نداده بود . عثمانیان با شنیدن خبر شکست هولناک آق دربند شهر تبریز را تخلیه کردند . اما در همین زمان شورش محمد خان بلوچ در حال تبدیل شدن به تهدیدی جدی برای نادر بود . نادر از چیدن همه میوه های حاصل از پیروزی آق دربند محروم شد و ناچار به سوی جنوب ایران حرکت کرد تا شورش را در هم بکوبد .

در هر حال ، توپال عثمان و پیروزی اش در نبرد سامراء مهم ترین عواملی بودند که از افتادن میان رودان به دست نادر جلوگیری کردند . اگر توپال عثمان در سامراء شکست می خورد بدون هیچ شکی بغداد در قبضه نادر می بود و شاید سال های سال در دست ایرانیان می ماند . شاید همین شجاعت و کاردانی توپال عثمان بود که نادر را تحت تاثیر قرار داد و او را با مشاهده پیکر سردار پیر به سکوت افکند .

 

 

 

 

منبع :

 

http://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Agh-Darband

ویرایش شده در بهمن 93 توسط MR9

[2mohammad 70]

یه نقشه از زمان نادر دیدم تمام سواحل جنوبی خلیج فارس مال ایران بود

[Moltke 1,442]

یه نقشه از زمان نادر دیدم تمام سواحل جنوبی خلیج فارس مال ایران بود

همه سواحل که نه ...نادر یک لشکرکشی به عمان داشت که در پایان ناکام موند...تلاش هایی هم برای ایجاد نیروی دریایی قوی کرد که پس از مرگش از هم پاشید .

[2mohammad 70]

ممنون
ولی افسوس

[RezaKiani 1,947]

ای بابا پس این سواره نظام عثمانی توی جنگ چیکار می کرده؟

[Moltke 1,442]

 

ای بابا پس این سواره نظام عثمانی توی جنگ چیکار می کرده؟

 

 کار خودشو کرده...منتها سواره نظام عثمانی حریف  سواران پشتون  و ترکمن  که بخش اصلی سواره نظام نادر بودند نمی شد ( بعدها ازبک ها هم اضافه شدن ) ... عثمانی ها کلا سواره نظام  خیلی خوبی نداشتن و بهترین سوارایی که می تونستن جور کنن تاتارهای کریمه بودن که تو این نبرد حضور نداشتن ...سپاه عثمانی یک ارتش پیاده قوی بود و نه سواره .