اعراب پیش از اسلام اعراب پیش از اسلام

[End 7,089]

 

 

سخنی با خوانندگان محترم:

در مطلب پیش رو سعی بر این شده که به مختصری از شرایط فرهنگی و اجتماعی و تاریخی اعراب پیش از اسلام پرداخته شود. در این نوشته اصل بر رعایت صداقت تاریخی و امانت است و در گرداوری آن از منابع با عقاید گوناگون کمک گرفته شده است. گرد آوری مطالب تاریخی هیچ گاه خالی از اشتباه نیست، علی الخصوص که این مطالب در رابطه با مسائل حساسیت بر انگیز مذهبی باشد. در نتیجه از دوستان خواننده این مطلب درخواست میشود درصورت وجود اشتباه، به منظور تکمیل و اصلاح این مطلب بنده را یاری کنند.

 

پیشگفتار:

سرنوشت پیامبران و قومشان و نتایجی که از آن کسب کرده اند را میتوان یکی از مهمترین نشانه های حقانیت آن ها به حساب آورد. این نتایج بعضا چنان معجزه آسا و خیره کننده هستند که در حالت معمول موارد مشابهی برای آنها یافت نمی شود. برای نمونه مسیح (ع) در دل امپراطوری قدرتمند روم شرقی به پیامبری رسید. در سرزمینی که تعداد نامعلوم خدا توسط مردم پرستیده میشد و پیامی که آورد چنان در دل ها رسوخ کرد که در مدت کمتر از چند سده مسیحیت در سه قاره گسترش یافت! از حبشه در آفریقا گرفته تا امپراطوری قدرتمندی چون روم که روزی دشمن مسیحیت بود و همچنین طیف کثیری از اقوام در خاورمیانه و ...! در اسلام نیز ما با چنین پیشرفت معجزه آسایی رو به رو هستیم. محمد (ص) در سن چهل سالگی در جامعه ای بدوی به پیامبری برگزیده شد که جز غارت و ستیز دستاوردی نداشتند و هر روز به بهانه ای با یکدیگر در جنگ بودند و شعرا و نام آوران عرب روزگاری برای بدست آوردن شرافت، خود را به پای پادشاهان ایران و روم می انداختند. در شبه جزیره عربستان اگر در جایی تمدنی دیده میشد به پاس قرابت با ایران یا روم بود. و از دست آورد هایشان در آن ادوار، جز پاره ای از روایات افسانه گونه چیزی بجا نمانده است. در چنین محلی که محمد(ص) شدیدا زیر فشار فرهنگی و البته فشار عوامل ثروت و قدرت  در مدت کمتر از سیزده سال توانست بنیان نخستین حکومت اسلامی را در یثرب بنا نهد که تا پایان عمر ایشان این حکومت به چنان وسعت و قدرتی رسید که در سرحدات خود به تقابل با روم شرقی می‌پرداخت.

 

قسمت اول: قبیله و معنای متفاوت آن در بین اعراب

 

 

اعراب از قبل اسلام در پهنه ی وسیعی از خاورمیانه حضور داشتند. و بر خلاف تصور عموم مردم، فتوحات پس از اسلام به تنهایی سبب استقرار آن ها در این پهنه نشد. در تاریخ موجودیت اعراب با سامی نژاد ها گره خورده است. این حضور آنقدر چشمگیر بود که رومیان و یونانیان مناطق عرب نشین را به سه ناحیه عربستان خوشبخت و عربستان بیابانی و عربستان سنگی تقسیم کرده اند که حدود این مناطق از دریای سرخ و شبه جزیره عربستان شروع شده و از سویی به مرز های روم آن روزگار در شامات رسیده و در سوی دیگر در عراق امروزی به رود فرات ختم می شود. در رابطه با وضعیت اعراب قبل اسلام باید به این موضوع اشاره کرد، پیشینه تاریخی که برای آنها ذکر شده به ۲۰۰ سال قبل از سال عام الفیل محدود می شود. عام الفیل همان سالی است که گفته میشود محمد(ص) در آن دیده به جهان گشود. البته این بدان معنا نیست که اعراب قبل از آن موجودیت خارجی نداشته اند‌. برای مثال در دبیره های هخامنشی از آن ها بعنوان خراج گذاران عصر داریوش بزرگ یاد شده است. اما آنچه از این گفته پیداست، اعراب تهی از پیشینه تاریخی و تمدنی غنی بودند و آنچه در آنها یافت می‌شد در حقیقت از هم نشینی و یا دست درازی دیگر اقوام بود. این همان زمانیست که قرآن از آن به عنوان دوره جاهلی اعراب یاد می‌کند.

 

 

نگاره ای از سرباز ساتراپی عربیا در مقبره خشایارشا، واقع در نقش رستم که بصورت نمادین به شکل یکی از ستون های شاهنشاهی به نمایش در آمده است.

 

با نگاهی به زندگی اعراب در آن اعصار می توان دریافت که تفاوت عمده‌ای میان نوع زندگی آنان با زندگی مردم ایران و روم و حتی در نزدیکی آنها با دولت های نچندان نامی حبشه دیده میشد. در آن روزگار ایران و روم حکومت مرکزی داشتند حکومتی که تمام شؤون جامعه را از حیث قانون و عمل به قانون و وادار کردن همه به تابعیت از آن در دست داشتند و تمام زوایای آن جامعه زیر سلطه نظامی واحد قرار گرفته بود، به طوری که در هر گوشه آن وجود حکومت مرکزی احساس می‌شد. این در حالی بود که در جزیرة العرب در هر ناحیه ی آن، مردم بر پایه نسبت خانوادگی مشترک به عنوان یک قبیله گرد آمده بودند و هر یک در جغرافیای حضور خود اعمال قدرت می‌کردند. هیچ قبیله‌ای بر دیگری اعمال نفوذ نداشت مگر در داد و ستد و جنگ! جنگ بین قبایل هم نامنظم بود و بیشتر به دعوایی نامنظم و خانوادگی شباهت داشت. این مطلب نشانگر پراکندگی و تضاد بسیار عمیق بین قبایل است. باید گفت برای وحدت در میان یک امت فرهنگی لازم است که نقاط مشترک آنها را در خود جمع کرده و مردمی را گرد هم بیاورد. در شبه جزیره عربستان چنین تفکر یکنواختی وجود نداشت و هدف واحدی برای آنها مطرح نبود. در کنار کعبه هر قبیله بتی مخصوص به خود داشت و بدین ترتیب حتی در این زمینه هم تضاد و خودبینی دیده می‌شد. شرایط سخت و طاقت فرسای جزیرة العرب بر این اختلاف دامن می‌زد. مناطق حاصلخیز و دارای آب محدود و با فاصله زیاد از هم بودند. راه‌های محدودی وجود داشت که آنها هم زیر سلطه راهزنان دیگر قبایل بوده و تحت نفوذ قدرت های خارجی اداره میشد.

 

 

در این شرایط دشوار اگر قبیله‌ای قادر بود تا چراگاهی را از چنگ دیگری در آورد این کار را بی درنگ می‌کرد. هیچ قبیله ای از این نظر در امنیت نبود و جنگ های بسیار با دلایل ساده و بعضا نا مأنوس بین آن ها رخ می داد. مشخص است که جنگ یکی از رایج ترین اعمال در بین آن ها بود آن چنان که عده ای برای کسب شهرت و آزمون جنگاوری خود مسیر نزاع را هموار میکردند. این جنگ از سر منع ازدواج یک زوج در دو قبیله می‌توانست شکل بگیرد تا بر سر شرایط تجارت و پاسداری از کاروان ها و ... که البته همانطور که گفته شد هیچ کجای آن به جنگ نمی‌ماند و بیشتر به یاغی گری و غارت و دعوای عشیره ای شباهت داشت. در نتیجه از این حیث قبیله جایگاه ویژه‌ای پیدا میکرد. بقای افراد به بقای قبیله گره خورده بود. هر کسی را با قبیله‌اش می‌شناختند و در نتیجه خدای این مردم هم در حقیقت قبیله آنها بود و بت ها هم نمادی برای اعلام وجود هر قبیله بودند و هرچه بزرگان این قبیله ها می‌گفتند هم، حقیقت تام برای آن ها محسوب می‌شد. با این اوصاف هرچه افراد یک قبیله زیادتر بود افتخار آن هم بیشتر میشد. این افراط تا آنجا پیش رفت که در سوره تکاثر قرآن، خداوند خطاب به مشرکان می گوید که آنها به منظور بزرگ نشان دادن تبار خود حتی دست به شمارش مردگان خود می‌زدند. نعمان در خطاب به پادشاه وقت ایران گفت که جز عرب کسی به نسب خود آگاهی ندارد و جز عرب از هر کسی اجدادش را بپرسی آنها را نمی‌شناسد. در حقیقت گذشتگان و نژاد چیزی نبود که اعراب بتوانند اشتباهی هر چند سهوی را به آنها نسبت دهند. شاید تا اینجا مطلب روشن شده باشد که پیامبر اسلام چه کار دشواری در پیش داشت. بخصوص وقتی بدانیم یکی از مهمترین اقدامات پیامبر مقابله با همین برتری جویی نژادی بوده است‌. عملا هر قدمی که به جهت آگاهی و یا مخالفت با سنت های گذشتگان آنها برداشته میشد، از نظرشان نوعی توهین تلقی میگردید. شاید جالب باشد بدانید که بت پرستی اعراب نیز ریشه در همین افراط دارد! یعقوبی در تحلیل خود از بت پرستی و عوامل آن می‌گوید:«بت پرستی از هنگامی آغاز شد که وقتی یکی از مردم می‌مرد، اقوام او مجسمه‌ای از وی ساخته و به یاد او آن را محترم می‌داشتند فرزندان آنها پس از سال‌ها گمان کردند که این‌ها خدایان آنان هستند» . شاهد این امر می‌تواند سخن مشرکین با پیامبر (ص) باشد که می‌گفتند:

این بت ها اقوام گذشته هستند که مطیع خدا بوده و ما صورتی از آنها ساخته و عبادتشان می‌کنیم. در مورد سه بت مشهور یعوق و یغوث و نسر گفته شده: از قوم نوح بودن و افرادی صالح بودند و بعدها مجسمه آنان به صورت بت درآمد. در مورد لات نیز گفته شده او در واقع مرد صالحی بوده است که غذا برای حاجیان درست می‌کرده وقتی او مرد، تمثالی از او درست کردند و بر آن بنایی ساخته‌اند و اسمش را بیت الربه نهادند. ابن قیم می‌گوید؛ تعظیم مردگان سبب شد تا کم کم صورت هایی از آنها به شکل بت ساخته شود. زمانی که محمد(ص) مکه را فتح کرد در درون آن ۳۶۰ بت وجود داشت. در حقیقت ما با سرزمینی طرف هستیم که ۳۶۰ اعتقاد و ۳۶۰ تضاد در آن میتوان شمارش کرد!

 

 

 اوضاع اعراب از ابتدا این گونه نبود. اعراب شهر مکه خود را از نسل عدنان می‌دانستند، که در نتیجه نسب آنها به اسماعیل (ع) باز میگشت. از این گفته مشخص است که نخستین اعراب موحد بودند اما به تدریج به سوی شرک گرایش پیدا کردند. از این منظر اعراب مکه در کنار بنی اسرائیل بودند که به دین حضرت ابراهیم گرایش داشتند و در حقیقت ریشه نسبی مشترک در آن ها می توان یافت. در سال‌های مانده به بعثت پیامبر، افرادی در بین اعراب پیدا شده‌اند که خواهان بازگشت به دین ابراهیم بودند. آنها شروع به تبلیغ علیه اعتقادات آن روزگار اعراب کردند. از معروف‌ترین این افراد ورقة بن نوفل بود که در جستجوی دین خدای یگانه به این سو آن سو رفت و در نهایت مسیحیت را پذیرفت. زید بن عمر شخص دیگری بود که به روایت تاریخ در بین اعراب از بازگشت به آئین ابراهیم سخن گفت. بسیاری از رسوم مشرکین مکه همان چیزی بود که ابراهیم به اجدادشان آموخته بود ولی آنها آنرا شرک آلود کرده بودند. برای مثال اعراب جاهلی نیز به رسومی چون ختنه و کفن و دفن میت و ازدواج نکردن با محارم و حج بیت الله الحرام معتقد بودند. آنها حتی شعار معروف تلبیه را نیز داشتند اما آن را به نوعی شرک آمیز کرده بودند. ( تلبیه همان شعار لبیک اللهم لبیک لاشریک ... است که حاجیان در حین طواف خانه خدا می‌گویند). اعراب جاهلی به افرادی از خود که ختنه کرده و به حج می رفتند حنیف میگفتند . این در حالی است که به پیروان حضرت ابراهیم در گذشته حنیف گفته میشد! این بدان معناست که این کلمه از گذشته های دور در بین اعراب زبان به زبان چرخیده و تغییر معنا یافته است.

 

 

قبیله قریش زادگاه قدرت

 

قریش نامی آشنا و از پر نفوذترین قبایل در میان عرب بوده و بعد اسلام نیز تا قرن‌ها بر جهان اسلام حکومت کرده است. خلفا تا پیش از امپراتوری عثمانی همیشه قریشی بودند. اعراب کسانی را که از نسل مضر بن کنانه باشند را قریشی می گویند. در علم تبارشناسی عرب نیای مضر بن کنانه به اسماعیل (ع) باز میگردد. قریش در آن دوره از آنجا که امور حج را بر عهده داشت به شهرت و ثروت زیادی رسید. امور کعبه در دوره ای به قصی و هاشم و سپس به عبدالمطلب که همه از نسل مضر بودند سپرده شد. در دوران قصی مراسم حج  شکل جدیدی به خود گرفت و این تغییرات زمینه ساز قدرت یافتن قریش در بین دیگر قبایل عرب گردید. در این ایام مردم عرب از نقاط دور دست به این مکه می آمدند تا هم به تجارت بپردازند و هم خدایان پر تعداد کعبه را پرستش کنند. بنوعی مکه و کعبه آن میعاد گاه اعراب بود. در این شهر بازار هایی بر پا میشد که از غرب و شرق عالم تجار به آن رجوع می کردند. راه تجاری مهمی از روم شرقی به یمن و در نهایت به هند ختم می شد که این مسیر از قطب های اقتصادی آن روزگار محسوب می شد که البته نکته مهم برای ما این است که شهر های مکه و یثرب هم در مسیر آن رونق یافته بودند.

 

 

 در بین قریش طایفه بنی هاشم به طور خاص که پیامبر اسلام نیز از آنان بود دارای مقبولیت و شهرت بیشتر گردید. همان طور که گفته شد بعد هاشم، عبدالمطلب زمام امور حج را بر عهده گرفت. وی پدر بزرگ پیامبر اسلام است و او از اعرابیست که قبل اسلام طبق سنت خاندان خود به دین حنفیت معتقد بود و خدای یکتا را می پرستید. عبدالمطلب بعد مرگ والدین محمد(ص) سرپرستی او را پذیرفت و در نتیجه آن محمد(ص) در محیطی با اعتقادات دین حنفیت زندگی میکرد.

 

از تاریخ چنین بر می‌آید که قریش در میان اعراب به شرافت و عزت معروف بوده و معمولاً با عناوینی چون «آل الله» و «سکان حرم الله» خوانده می‌شدند و مردم آنها را به عنوان بزرگ و شریف قبول کرده بودند. باید افزود که این شهرت در همه طوایف قریش نیست، بلکه تنها در خاندان قصی و بعد از او خاندان هاشم و عبدالمطلب بود چرا که وجود این افراد در نهایت سبب شهرت قریش گردید.

 

هنگام ظهور پیامبر اسلام در میان طایفه های قریش، از بنی هاشم عباس بن عبدالمطلب مسئولیت آبرسانی به حجاج را بر عهده داشت و از طایفه بنی امیه، ابوسفیان ریاست سپاه قریش را بر عهده داشت. این جبهه بندی در میان قریش تا قرن ها بعد ادامه پیدا کرد. البته باید توجه شود که طوایف دیگر از قریش هم بودند که نقشی در امور حج داشتند اما نقش آنها به پر رنگی دو طایفه نامبرده نبود.

 

 

دیگر قبایل عرب متوجه عظمت کعبه و نقش آن در فزونی قدرت قبیله قریش شدند در نتیجه برخی از آن ها در مناطق خود نیز کعبه هایی ساختند تا قبیله خود را برای رفتن به مکه بازدارند. این کعبه ها از بسیاری از جهات همچون وجود سنگی مانند حجر الاسود(سنگ سیاه) تا ارکان کعبه به آنچه در مکه بود شباهت داشتند. برای مثال در یمن پرستشگاهی در شهر غَیمان قرار داشت و «حجر الأحمر» یا سنگ سرخ در آن استفاده شده بود و همچنین کعبه ی شهر العَبلات در جنوب مکه، که «حجر الأبیض» یا سنگ سفید داشت!

 

ادامه دارد ...

 

این مطلب برای انجمن mililtary.ir  گرداوری شده و هر گونه برداشت از آن با ذکر نام نویسنده و این انجمن بلامانع است. 

 

نویسنده و گرداورنده: Navard 

 

منابع و ماخذ:

 

کتاب تاریخ سیاسی اسلام(جلد1) / نویسنده: رسول جعفریان

کتاب گنجینه تاریخ ایران(جلد نهم)/ نویسنده: عبدالعظیم رضایی

کتاب دو قرن سکوت( ویرایش دوم) / نویسنده: عبدالحسین زرین کوب

 

لینک

 

ویرایش شده در شهریور 2 توسط Navard

[End 7,089]

قسمت دوم: اعراب ایران و اعراب روم 

 

 

برای بزرگنمایی بر روی تصاویر کلیک کنید

 

همانطور که گفته شد اگر به 200 سال قبل از سال عام الفیل بازگردیم ( 240 سال قبل بعثت پیامبر) با تاریخی از اعراب رو به رو می شویم که کمی روایت گونه و با منابع و مستندات کم است. البته آثاری درخور از این تمدن ها باقی مانده که تمیز دادن داستان تاریخی آن ها در بعضی موارد دشوار است. نیای اعراب را مورخین به دو گروه تقسیم کرده اند. گروه اول به قحطانیان شهرت دارند که آن ها ساکنین یمن بودند و به عربی نخستین صحبت می کردند. و بسیاری از تمدن های عربی کهن از آن ها ریشه گرفته اند. یمن از گذشته های دور میزبان تمدن هایی بوده است که آن را از دیگر نقاط عرب سوا می کرده و برای مثل سبائیان از قرن نهم قبل میلاد تمدنی شکوفا در یمن داشتند که آثار متعددی از آن موجود است. گروه دوم عدنانیان هستند، که همانطور در قسمت اول گفته شد عدنان یکی از نوادگان اسماعیل(ع) بود. در حقیقت عدنانیان مهاجرینی بودند که از آن هنگام با اعراب در هم آمیخته شدند و چه بسا بتوان آنها را بنی اسماعیل نامید! این روایتی است که اکثریت مورخین نخستین عرب از آن یاد کرده اند. از بین این گروه بندی  تمدن هایی شامل عاد و ثمود و طسم و و جدیس و .... رشد کرده اند که نام برخی از آن ها در قران ذکر شده که البته در مورد قوم عاد و ثمود شامل نابودی توسط عذاب الهی گردیده اند. این  دسته بندی ها طولانی هستند و حتی در کتاب مقدس یهودیان هم به آن پرداخته شده و اقوامی سامی نژاد چون عیلامیان و آشوریان را از نیای خود سام  تفکیک  کرده اند و این روایات چنان  مفصلند که فرصت دیگری را می طلبد اما در بازه زمانی قبل از ظهور اسلام و آن 240 سال مدنظر ما، اگر در جایی تمدنی دیده میشد به پاس قرابت با ایران یا روم بود. برای نمونه میتوان تمدن امرای دودمان لخمی در حیره که تحت سلطه ایران بودند و همینطور پادشاهی خود مختار غَسّانیان که تحت قیومیت روم بودند را مثال زد. در ادامه مختصری در مورد این دولت ها پرداخته میشود.

 

به محل قرار گیری لخمی ها و غسانیان دقت شود

 

لخمی ها:

 

حیره شهری بود در حومه شهر کوفه درعراق امروزی که بنای اصلی آن توسط شاپور یکم صورت گرفته است. چنان که از آثار تاریخی بر می آید در اوایل قرن سوم میلادی گروهی از اعراب از ضعف اشکانیان استفاده کرده و در سرزمین های مجاور فرات سکنا گزیدند. به مرور گروهی دست از زندگی بدوی برداشته و روی به کشاورزی و یک جا نشینی آورده و برای خود استحکاماتی ساختند. از این حیث این شهر حیره نامیده شد چون اردوگاه  و قلعه ای بود که اعراب در آن سکنا گزیده بودند. در این شهر و دوره شکوه حیره، کاتبینی عرب در آن زندگی می کردند که شاید کتابت و خط از این شهر به دیگر ملل عرب گسترش یافته باشد. شباهت های بین الفبای عربی امروزی و الفبای اوستایی دوره ساسانی را می توان ریشه در همین حرف دانست. اعراب تا قبل پیامبر اسلام خطی نداشتند و در واقع زبان عربی با خط بیگانه نوشته می شد. در ادامه تصویری از قیاس خط کوفی و پهلوی اوستایی را می توانید مشاهده کنید( منبع ).

 

  

 

شباهت خط پهلوی اوستایی با خط کوفی 

 

هدف ابتدایی از تقویت حیره توسط ساسانیان، ایجاد حصاری در مقابل تازیان بود‌. عرب نژاد ها از دوران اشکانی مدام به جهت غارت به سرزمین های ایران می تاختند و حیره تا سده ها سدی محکم در برابر آن ها بود. حاکمین حیره، لخمی (بنی لخم) نامیده میشدند که به حکم نزدیکی با ایران دست نشانده ایران محسوب می شدند. آنها در جنگ های ایران و روم در کنار شاهان ساسانی با رومیان می جنگیدند و بعلت موقعیت سوق الجیشی که این شهر در اختیار داشت اهمیتی دو چندان در حفظ امنیت امپراطوری و پشتیبانی از ارتش ایران در آن روزگار برخوردار بود. بدین جهت شاهان ایران، حمایت ویژه ای از حاکمین حیره میکردند. در دوره زمامداری یکی از حاکمین لخمی به نام  امروالقیس که چهل سال به طول انجامید وی از طرف شاه ایران بر مناطق وسیعی از عراق و جزیره العرب و حجاز حاکمیت یافت. در کتب تاریخی از اهالی این سرزمین به نام اعراب ایران نیز یاد میکنند. حیره ساکنین گوناگونی داشت که می توان از بقایای بابلیان تا تعداد زیادی از مسیحیان و حتی یهودیانی که از دوره هخامنشی در این محل ساکن بودند و در نهایت به پارسیان اشاره کرد که با اعراب این سرزمین آمیخته شده بودند. به روایت تاریخ این شهر بصورت دوره ای میزبان ورزیده ترین قوای امپراطوری ساسانی نیز بود و این نشان میدهد که شاهان ساسانی اعتماد بالایی به حاکمین لخمی داشتند. این اعتماد تا سال ۶۰۲ دوام می‌آورد تا اینکه خسرو پرویز با گمانی اشتباه، نعمان سوم حاکم وقت حیره را در ماجرای کودتای بهرام چوبین دخیل دانسته و او را به قتل میرساند. اما گروهی دیگر از مورخین در مورد این حادثه روایت دیگری را هم مطرح کرده اند. گفته شده که خسرو پرویز به تحریک یکی از شاهزادگان مخلوع لخمی به نام زید بن عدی تحریک می شود که از آشنایان و یا خواهران نعمان یکی را به همسری نزدیکان خود بستاند اما نعمان با این امر مخالفت می کند و پرویز هم بر او خشم میگیرد و بدین ترتیب نعمان هلاک شده و حکومت خودمختار لخمی و آگاه به امور حیره از عرصه قدرت پایین کشیده می شود و از این به بعد حیره با حاکمانی ایرانی اداره می گردد. نابودی دولت عرب لخمی چنان اشتباه بزرگی بود که به گفته اکثریت قاطع از مورخین زمینه ساز سقوط امپراطوری یا دستکم ضعف نظامی ساسانیان در مقابل اعراب مسلمان گردید. البته این تنها اشتباه شاهنشاهی خسرو پرویز نبود که در نهایت زمینه ساز ویرانی یکی از مقتدر ترین امپراطوری های تاریخ ایران را فراهم کرد و سعی بر این است که در فرصتی دیگر به آن پرداخته شود.

 

   

غسانیان:  

 

در سوی دیگر در شمال غربی شب جزیره عربستان و در حاشیه دریای سرخ یک پادشاهی خودمختار از روم شرقی به نام غَسّانیان حضور داشت. آن ها از شاخه قحطانیان اعراب بودند که پیش تر در مورد آن ها توضیحاتی ارائه شد. آنها اعرابی بودند که در قرن دوم میلادی پس از سیل عرم که باعث ویرانی گسترده در مناطق حاصل خیز مارب شد به ناچار سرزمین خود را ترک کردند. داستان این سیل مهیب در آیه 16 سوره سبا یاد شده و البته دبیره هایی مستند از وقوع آن موجود است. از این مطلب این چنین بر می آید که آن ها از ابتدا یکجا نشین بودند و در حاشیه سد معروف مأرب در یمن زندگی می کردند. أزد قبیله ای از آنها بود که فرار را بر قرار ترجیح داد و از آنجا که در کنار چشمه ای در وادی قدید(حاشیه مکه) اردو زدند، آنان را به این علت غسانی نامیدند. آنها پس از مدتی به یثرب و سپس بین سال های 200 تا 300 میلادی به جنوب شام مهاجرت کردند و در نهایت در حدود سال 400 میلادی بر صحرای اردن و جنوب شرقی شام مسلط شدند. دولت غسانی در مقام و جایگاه دقیقا مشابه حیره و دولت لخمی بود. از این جهت در تاریخ به آن ها لقب اعراب روم داده اند. پس از استقرار غسانیان در شام، این طایفه در اتحاد با امپراتوری روم، بین سوریه و ساسانیان یک دولت حائل ایجاد کردند و در نتیجه رومیان نوعی حاکمیت خود مختار را برای آنها به رسمیت شناختند و به آنها القاب سیاسی عالی اعطا کردند.

 

 

غسانیان در سال 363 میلادی همراه با رومیان در جنگ با ساسانیان شرکت کردند. جبله بن الحارث مشهورترین پادشاهان آنها بود و توانست نفوذ خود را تا فلسطین نیز گسترش دهد، از این رو بیزانسیان برای بهره مندی از توانایی هایش به او نزدیک شدند. مشخص است آنها نیز مانند اعراب حیره از رومیان در مقابل دیگر اعراب دفاع میکردند و در جنگ های ایران و روم نقش پر رنگی داشتند. آن ها از نخستین مردمی بودند که بعلت همسایگی با روم به دین مسیحیت گرویدند و قطعا نقش تاثیر گذاری در گسترش این مذهب بازی کردند. و حتی بعد اسلام با تصرف سرزمین هایشان، همچنان بخش بزرگی از آن ها در دین مسیحیت باقی ماندند. رومیان در قبال دولت غسانیان همان اشتباهی را می کنند که خسرو پرویز در حق لخمیان کرد. بین غسانیان و رومیان اختلاف مذهبی می افتد و شک رومیان بر احتمال خیانت منذر یکی از پادشاهان غسانی نهایت به دستگیری و تبعید وی ختم می شود. بعد تبعید منذر دولت غسانیان رو به فروپاشی می رود و چندی بعد تهاجم گسترده ارتش ساسانیان در دوره خسرو پرویز به شامات و سرزمینی های رومی می رسد و به معنی واقعی کلمه آنها از بازی قدرت حذف می شوند. این اشتباه رومیان و ایرانیان در حق دولت های لخمی و غسانی در زمانی بود که دین اسلام در حال ظهور بود و در ابتدای راه خود قرار داشت و آنها از وقایعی که در مکه و مدینه در جریان بود اطلاعی نداشتند. اوج بی اطلاعی خسرو پرویز را آنجا میتوان فهمید که تصور میکرد سر پیامبر اسلام را براحتی می‌توانند برایش بیاورند و در نتیجه عده ای را مأمور به این کار کرد. محمد(ص) در آن سال ها، نخستین حکومت منظم عرب بر پایه قانون که البته ذاتی جدا از دیگر قدرت های آن روزگار داشت را بنا کرد. آنچه که در اعراب شبه جزیره عربستان تا آن موقع یافت نمی شد.

 

 

 

 

 

ادامه دارد ...

 

این مطلب برای انجمن mililtary.ir  گرداوری شده و هر گونه برداشت از آن با ذکر نام نویسنده و این انجمن بلامانع است. 

 

نویسنده و گرداورنده: Navard 

 

منابع و ماخذ:

 

کتاب تاریخ سیاسی اسلام(جلد1) / نویسنده: رسول جعفریان

کتاب گنجینه تاریخ ایران(جلد نهم)/ نویسنده: عبدالعظیم رضایی

کتاب دو قرن سکوت( ویرایش دوم) / نویسنده: عبدالحسین زرین کوب

بن مایه 1

بن مایه2

ویرایش شده در شهریور 2 توسط Navard

[End 7,089]

قسمت سوم: میدان بازی بزرگ برای قدرت های بزرگ

 

 

برای بزرگنمایی بر روی تصاویر کلیک کنید

 

در قسمت قبل به اهمیت و نفوذ دولت های لخمی و غسانی پرداختیم و گفتیم که این مهم تا آنجا پیش رفت که بقای دو قدرت بزرگ آن روزگار یعنی ایران و روم به آن گره خورد. در مقطعی حتی حکام حیره در انتخاب پادشاهی چون بهرام گور نقش موثر داشتند و در نهایت هم به بهانه همین دخالت در امور پادشاهی سقوط کردند در این قسمت می خواهیم به نفوذی که رومیان و ایرانیان در سرزمین های شبه جزیره عربستان داشتند پرداخته و با تمرکز بر دو حادثه تاریخی، نقش ایران و روم در امور شبه جزیره عربستان را مرور کنیم.

 

نزاع میان ایران و روم بر سر ارمنستان و ایبری و یا در مناطق حاشیه عراق و سوریه را بسیار شنیده ایم، اما آنچه کمتر به آن پرداخته می شود، جنگی پنهان بین ایران و روم در شبه جزیره عربستان است. جنگی که تاثیرش دهه ها بعد، دنیا را دچار تحولی بزرگ می کند. رومیان در ابتدای عصر فتوحات خود در شرق با سدی بزرگ رو به رو میشوند. اشکانیان با تمام مشکلات داخلی که با آن دست به گریبان بودند، موفق شدند که آخرین بقایای یونانیان ایران را نابود کنند و در سوی مقابل رومیان نیز یونانیان شمال آفریقا و همینطور مردمان سواحل حاشیه دریای مدیترانه را مطیع خود کرده و به سوی شرق پیشروی می کردند. دو امپراطوری در نهایت در منطقه کاره به یکدیگر می‌رسند و این محل سرآغازی بر 700 سال  نزاع و جدل می شود. اگر به ریشه ی این نزاع نگاه کنیم می بینیم که ایرانیان سدی پیش روی رومیان در شرق بوده و از همه مهم تر مانع بزرگی در راه تجارت مستقیم روم با چین و هند محسوب می شدند. در واقع از اصلی ترین دلیل جنگ های متعدد در ایبری(گرجستان امروزی) و ارمنستان همین مسئله مهم است. در نتیجه تنها راه باقی مانده برای تاجرینی با مبدا و مقصد روم، گذر از بیابان های عربستان و رسیدن به یمن و سپس طی مسیر تا هند و یا دیگر نقاط شرق آسیا بود. مشخصا رومیان اعراب را قومی می‌دیدند که در مسیر تجارت قرار دارند. آنها ناچار بودند تا این مسیر را برای خود حفظ کنند و در طرف مقابل پارسیان برای برهم زدن توان اقتصادی روم در این سرزمین ها تلاش می‌کردند.

 

 

از طرفی با ظهور مسیحیت مردم سرزمین های اطراف با خلا اعتقادی عمیقی رو به رو شدند. یک علت این امر فرسایش ملل منطقه از جنگ های متعدد و دلیل دیگر جور حاکم بر مذاهب آن روزگار بود. برای مثال موبدان زرتشتی با قدرت بسیاری که در دربار ساسانی داشتند بنوعی حتی شاهزادگان و شاهان ساسانی را در سال های انتهایی این دودمان بازیچه خود کرده بودند و اگر شاهی هم در این دولت به قدرت می رسید و در آن باقی می ماند با فراهم کردن شرایط خاص موبدان زرتشتی به این جایگاه تکیه زده بود. برای مثال خسرو انوشیروان بعنوان یک شاه مقتدر این دودمان، اعتقادات تند مذهبی داشت و دوره او به پایان یک دوره نرمش اعتقادی ختم می شود که در واقع خواست موبدان زرتشتی بود. در این دوران امواج مسیحیت به ایران نیز رسید و ساسانیان از آن نه بعنوان یک دین بلکه بعنوان یک ابزار سیاسی دشمن یاد می کردند. در ایران مزدک و مانی هواداران زیادی پیدا کردند و گروه هایی از ایرانیان به مسیحیت گرویدند. در شبه جزیره عربستان هم وضع این چنین بود.

 

 

 أخدود( نجران) شهری در یمن خوشبخت که روزگاری مردمش بت پرست بودند توسط یک شخص عابد و بشارت دهنده به نام فیمیون با مسیحیت آشنا شده و به این دین گرویدند. در آن دوران پادشاه یمنی ها فردی از قبیله حمیر به نام یوسف ذونواس بود. او تازگی به کیش یهودیان در آمده و در دوره اون یهودیان در یمن برتری یافته بودند و دین دیگری در این سرزمین حق بقا نداشت. وی با این بهانه که هم کیشانش در سرزمین های دیگر توسط یهودیان مورد آزار و اذیت قرار میگیرند، مسیحیان را مورد تعقیب و شکنجه و کشتار قرار داد. در همین ایام یکی از اهالی نجران به نزد وی آمده و از آیین جدیدی به او خبر می دهد که برای یهود خطرساز است. ذونواس با لشکری بزرگ صنعا را به قصد نجران ترک کرده و نجران را محاصره می کند. او قبل از آنکه شهر را مورد حمله قرار دهد، بزرگان و صاحب نظران نجران را فراخواند و گفت: قبل از اینکه شما را مورد حمله قرار دهم و در چنگال عذاب گرفتارتان سازم، از روی لطف و کرم خود، فرصتی به شما می دهم تا دوباره به آیین یهود و دین من بازگردید و در غیر اینصورت شما را به تیغ عذاب و آتش انتقام گرفتار سازم. مردم نجران گفتند: نصرانیت دینی است که با جان ما آمیخته و در تار و پود وجود ما نفوذ کرده است، ما دست از آن بر نمی داریم و از آن سر پیچی نمی کنیم، می خواهی ما را امان ده یا از دم تیغ بگذران. چون ذونواس اصرار و پایداری مردم نجران را دید دستور داد در اطراف شهر خندقی بزرگ حفر و هیزم بسیار فراهم کنند، سپس آتشی عظیم برپا داشت و مسیحیان را در کام شعله های آن انداخت و حتی از پیران و اطفال شیرخوار  را نیز چشم نپوشید تا اینکه نجران از پیروان مسیحیت خالی شد. در آیات 4 تا 8 سوره بروج، قرآن به این کشتار اشاره میکند:

« مرده باد صاحبان آن خندق (4) آن آتشی که فراوان و بسیار بود(5) هنگامی که آنان پیرامونش [به تماشا] نشسته بودند (6) و آنچه را از شکنجه و آسیب درباره مؤمنان انجام می دادند تماشاگر و گواه بودند(7) و از مؤمنان چیزی را منفور و ناپسند نمی داشتند مگر ایمانشان را به خدای توانای شکست ناپذیر و ستوده؛ (۸)  »

 

 

 یکی از مسیحیان به نام دوس بن ثعلبان توانست از این کشتار وحشتناک فرار کرده و خود را به امپراطور روم می رساند. او برای انتقام جویی قربانیان أخدود  از او طلب کمک میکند و امپراطور روم نیز از حبشی ها در خواست یاری نمود. حبشه یکی از نخستین سرزمین های مسیحی بود و حاکمان آن تحت نفوذ روم شرقی قرار داشتند. حبشه در آنسوی دریای سرخ و در نزدیکی شبه جزیره عربستان قرار داشت و هم کیش بودنشان با رومیان سبب شد تا تجارت با روم رونق یابد. در آن زمان نجاشی حاکم حبشه بود. نجاشی به خواست امپراطور روم ابرهه بن صباح را مامور به نابودی حمیریان و سرنگونی ذونواس کرد(ابرهه برگردان حبشی نام ابراهیم است). ابرهه موفق می شود که یمن را فتح کند و ذونواس را بکشد یا به روایت دیگر ذونواس پس از مشاهده فروپاشی دودمانش، خود را با اسب به دریا انداخته و غرق می شود. پس از آن یمن به مدت 70 سال تحت اشغال حاکمین حبشی که به نوعی دست نشانده روم شرقی بودند اداره می شود..

 

 

اکسوم نام دیگر حبشه است

 

ابرهه در گسترش دین مسیحیت می‌کوشید و به همین سبب معبدی با شکوه در صنعا بنا کرد و با علم به اهمیت مذهبی و اقتصادی کعبه؛ سعی کرد اعراب را از حج کعبه باز دارد و قبله آنان را بسوی معبد ساخته شده خود برگرداند. اعراب از این امر خشمگین شده و یکی از آن ها به صنعا می رود و درب معبد را با سرگین آلوده می سازد. این کار خشم ابرهه را بر انگیخت و به گفته تاریخ با سپاهی بزرگ به شمار ۶۰ هزار  سرباز و با  ۹ یا ۱۳ فیل راهی کعبه می شود تا کعبه را نابود کرده و همه کافرین را بکشد! مردم مکه از ترس به کوه های اطراف پناه می‌برند و شهر بی دفاع می ماند. اما ابرهه سودی از این لشکرکشی نمی برد و در مکه و یا در راه بازگشت به یمن می میرد. این چیزی است که مورخین بر سر آن توافق دارند. اما در رابطه با معجزه ابابیل بخشی است مسکوت، اما قسمت جالب توجه داستان اصحاب فیل، سکوت مشرکین قریش در هنگام نزول سوره مربوطه است. بنوعی آنها که بعضا شاهد این وقایع بودند، در حقیقت این آیات شکی نداشتند و ترجیح دادند سکوت کنند.(در روایتی دیگر در تاریخ از شخصی به اسم اریات نیز یاد می شود که در واقع او را فاتح یمن می دانند و ابرهه در عصر او شورش کرده  و اریات به قتل می رساند و پادشاهی حبشیان یمن را به دست می گیرد که در نهایت نجاشی نیز او را می پذیرد.)

 

 

این سال همانطور که در ابتدا گفته شد در تاریخ عرب عام الفیل نامیده اند و جالب است بدانید که پیامبر اسلام به گفته اکثر مورخین پنجاه روز بعد این واقعه به دنیا می آید. مطمئنا این روایت تنها دلیل تهاجم ابرهه به مکه نبود.همانطور که گفته شد دلایل اصلی به اهداف تجاری روم باز میگشت. البته برخی دیگر از مورخین عقیده دارند که روم در آن زمان با ایران در جنگ بود و روم برای فشار به ساسانیان به ابرهه فشار آورد که به حیره و ایران حمله کند و وی در راه لشکر کشی در نهایت پشیمان شده و البته عجل هم مهلتش نمی دهد!

 

 

در دوره حکومت حبشیان بر یمن واقعه ای مهم روی می دهد که تهدید بزرگ آن از چشمشان دور می ماند. یکی از شاهزادگان یمن ذی یزن نام داشت که در بین مردم به نیک نامی مشهور بود. ذی یزن همسری به اسم ریحانه داشت که در پاکدامنی و زیبارویی و اصالت خانوادگی شهره بود‌. شهرت ریحانه به ابرهه رسید و او نیز به ستم آنرا از ذی یزن جدا کرده و با او وصلت نمود. ابرهه از او فرزندانی به دنیا می‌آورد و سیف فرزند ذی یزن را نیز از پدر جدا کرد. ذی یزن که آبرو و شرافت خود را رفته می دید راهی جز انتقام از حبشیان پیشرو نداشت. ذی یزن نخست نزد قصیر روم رفت و از او کمک خواست اما از آنجا که حبشیان یمن خود دست نشانده روم بودند پاسخ منفی به وی دادند. وی کوتاه نیامد و بسوی تیسفون حرکت کرد. در آن زمان خسرو انوشیروان در ایران شاهنشاه بود. و انوشیروان از او به گرمی پذیرایی کرد. ذی یزن از شهرت عدل و دادگری انوشیروان یاد کرد و ادامه داد که ما حمیری ها مردمانی بودیم که یمن در پادشاهی ما بود و حبشیان آمدند و بر ما ستم کردند و هر چه داشتیم را بردند و ما و مردم ما پنجاه سال صبر کردند و کار به آنجا رسیده که دیگر جای صبری نماند. آنچه بر ما رفته آنقدر نارواست که مرا شرم از به زبان آوردن آن ها در درگاه پادشاه است! و اگر پادشاه دانسته بر ما چه میگذرد از او میخواهیم که به فریاد ما برسد و سپاهی با من همراه سازد و در اینصورت ملک یمن به شاهنشاهی پیوسته خواهد شد. انوشیروان دلش برای او سوخت و گفت: ای پیر! نیکو سخن گفتی و چشمانم را پر آب کردی و میدانم که تو ستم دیده ای ولی سرزمین تو از پادشاهی من دور است و مرا قدری تامل لازم است، پس در اینجا باش و دل از پادشاهی بردار و هر چیز برای ماست برای توست و دستور داد دو هزار درهم به او بدهند.

 

 

نگاره ای از دادرسی خسرو انوشیروان، وی به انوشیروان دادگر شهره بود

 

سال ها گذشت اما انوشیروان که درگیر جنگ با رومیان بود از انجام این عمل بازماند و ذی یزن نیز در ایران درگذشت اما پسرش سیف بن ذی یزن به داستان پدر مظلومش پی می برد و بعد مدت ها موفق میشود برای دادخواهی به نزد شاه ایران بیاید. او عهدی که انوشیروان با پدرش بسته بود را گوش زد می کند. انوشیروان با مشورت بزرگان نهایت دستور می دهد که ۸۰۰ نفر از زندانیان با فرماندهی سردار وهرز دیلمی با هشت کشتی به یمن فرستاده شوند. سیف به انوشیروان گفت مگر با ۸۰۰ نفر می شود سپاه بیشمار دشمن را شکست داد. انوشیروان در پاسخ گفت کمی روغن می تواند انبوهی از هیزم را بسوزاند. پارسیان وقتی به یمن می رسند وهرز دستور می دهد تمام کشتی ها را بسوزانند تا راه برگشت برای فرار نباشد و گفت اگر به جلو بروید ممکن است پیروز شوید و زنده بمانید و در عقب چیزی جز مرگ نیست. با آشکار شدن قصد سیف بن ذی یزن یمنی ها هم به وی پیوستند. دور سیف بن ذی یزن ۵۰ هزار یمنی گرد آمدند.این گروه توانستند حبشیان را از یمن بیرون کنند و حتی تا حبشه بتازند و  در نهایت سیف بن ذی یزن را به پادشاهی یمن نشاندند. بدین سان از سال 570 میلادی یمن فرمانبردار ایران شد و سیف بن ذی یزن نیز باج به دربار ایران می فرستاد.

 

 

کمی پیشتر پارسیان در بازه زمانی 530 تا 550 میلادی موفق می شوند عمان را تحت سلطه خود در آورند. نفوذ ساسانیان در اطراف دریای عمان بسیار عمیق تر از چیزی بود که تا کنون میدانیم این نفوذ فرهنگی حتی بعد قرن ها بعد ساسانیان باقی ماند. پارسیان حاضر در عمان شبکه آبرسانی گسترده ای از قنات ها فراهم کردند تا این کشور نیز هر چه بیشتر به ایران شبیه شود. این قنات ها حتی تاکنون سالم و فعال مانده اند. همچنین ایرانیان قلعه های متعددی برای دفاع از هجوم اعراب در این سرزمین ساختند و ارتش ساسانی در این سرزمین حضور داشته است. معروف ترین قلعه باقی مانده از آن دوران ، قلعه نخل است که روی تپهٔ بلندی در پایهٔ کوه حجر غربی قرار دارد، و از موقعیت بسیار عالی برخوردار ست.

 

 

قلعه نخل در عمان 

 

در اواسط قرن دوم میلادی گروهی از قبیله ازد یمن که از سیل عرم گریخته بودند، وارد عمان میشوند. آنان نیز مانند عمو زاده های غسانی خود با ایرانیان سر جنگ داشتند(رجوع به نقل و قول ذیل) .طولی نمی کشد که آن ها تمام قبایل عمان را شکست داده و اینبار در مقابل پارسیان  قرار میگیرند. سپاهیان ازد به فرماندهی مالک بن فهم در صحرای سلوت با ارتش پارسیان می جنگند و آن ها را شکست می دهند. آخرین شاه ایرانی عمان دارا بن داراب یا همان داریوش سوم  بود که در نهایت در دوره او ایرانیان به ناچار از عمان خارج می شوند.

 

بر 21 شهریور 1402 در 14:54 , Navard گفت:

آنها اعرابی بودند که در قرن دوم میلادی پس از سیل عرم که باعث ویرانی گسترده در مناطق حاصل خیز مارب شد به ناچار سرزمین خود را ترک کردند. داستان این سیل مهیب در آیه 16 سوره سبا یاد شده و البته دبیره هایی مستند از وقوع آن موجود است. از این مطلب این چنین بر می آید که آن ها از ابتدا یکجا نشین بودند و در حاشیه سد معروف مأرب در یمن زندگی می کردند. أزد قبیله ای از آنها بود که فرار را بر قرار ترجیح داد و از آنجا که در کنار چشمه ای در وادی قدید(حاشیه مکه) اردو زدند، آنان را به این علت غسانی نامیدند. آنها پس از مدتی به یثرب و سپس بین سال های 200 تا 300 میلادی به جنوب شام مهاجرت کردند و در نهایت در حدود سال 400 میلادی بر صحرای اردن و جنوب شرقی شام مسلط شدند. 

 

 

فتوحات ساسانیان در بازه زمانی 226 تا 651 میلادی، به قلمرو آنها در حاشیه دریای عمان و دریای سرخ دقت شود

 

مشخص است آنچنان هم فرمانروایان ایران و روم از سرزمین‌های عرب نشین غافل نبودند. عرب‌ها نیز برخلاف تبلیغات معمول، آن سرزمین دور افتاده و کاملا بی ثمر محسوب نمی‌شدند. دست کم بیابان عربستان یک میدان نبرد بزرگ دیگر برای قدرت‌های بزرگ آن روزگار بود.

 

ادامه دارد ...

 

این مطلب برای انجمن mililtary.ir  گرداوری شده و هر گونه برداشت از آن با ذکر نام نویسنده و این انجمن بلامانع است. 

 

نویسنده و گرداورنده: Navard 

 

منابع و ماخذ:

 

کتاب تاریخ سیاسی اسلام(جلد1) / نویسنده: رسول جعفریان

کتاب قصه های قران / محمد احمد جاد المولی ...

کتاب دو قرن سکوت( ویرایش دوم) / نویسنده: عبدالحسین زرین کوب

بن مایه1

بن مایه2

بن مایه3

ویرایش شده در شهریور 2 توسط Navard

[End 7,089]

قسمت چهارم: شهر پیامبر 

 

 

برای بزرگنمایی بر روی تصاویر کلیک کنید

 

در دو قسمت پیشین به تاثیری که ملل دیگر بر اعراب می گذاشتند و در مقابل تاثیری که خود اعراب بر دیگر ملل گذاشتند مفصل پرداختیم، اما باید افزود که شبه جزیره عربستان علاوه بر نفوذ کشورهای خارجی به طور ویژه تحت تاثیر برخی ادیان صاحب کتاب نیز بود. در این قسمت علاوه بر تمرکز بر آنچه که در شهر یثرب در پیش از اسلام  جریان داشت به یهودیت و تاثیر عمیق آن بر زمینه سازی ظهور اسلام هم خواهیم پرداخت. همچنین در گذشته به مسیحیت در شبه جزیره عربستان پرداختیم و همانطور که گفته شد تمرکز این دین در همان شهر نجران بوده که کشتار مشهور اخدود در آن به وقوع پیوست. البته اینطور نیست که مسیحیان در دیگر شهرها، از جمله در مکه و یثرب نبوده باشند، اما آنچه میتوان نتیجه گیری کرد این است که تعداد مسیحیان نسبت به یهودیان بسیار کم بوده و ما به توضیحات در رابطه با این دین تا همین جا بسنده میکنیم. لازم به ذکر است که یثرب همان شهری است که بعد هجرت محمد(ص)، مدینة النبی نام گرفت. 

همانطور که گفته شد یهود کثرت و سابقه پر رنگ تری در بین اعراب داشت. یمنی ها از گذشته های دور با این دین آشنا بودند و بسیاری ورود آن را به دوره سبائیان نسبت میدهند. این یهودیان همانطور که در داستان یوسف ذونواس اشاره شد در دوره ای به قدرت اول یمن تبدیل می شوند. یهودیان یمن تا ۱۹۵۰ اقلیتی در بین یمنی ها بودند تا اینکه با تشکیل دولت یهودی در فلسطین، آن ها طی عملیاتی به نام فرش جادویی به آن جا منتقل می شوند.

 

بر 25 شهریور 1402 در 23:40 , Navard گفت:

چون ذونواس اصرار و پایداری مردم نجران را دید دستور داد در اطراف شهر خندقی بزرگ حفر و هیزم بسیار فراهم کنند، سپس آتشی عظیم برپا داشت و مسیحیان را در کام شعله های آن انداخت و حتی از پیران و اطفال شیرخوار  را نیز چشم نپوشید تا اینکه نجران از پیروان مسیحیت خالی شد.

 

 

خیابانی به نام یوسف ذونواس در اسرائیل که عامل نسل کشی مسیحیان نجران بود!

 

یهودیان در زمان بعثت محمد(ص) در ناحیه ی گسترده‌ای از جزیره العرب حضور داشتند. اشاره ای که قرآن به یهودیان و به ویژه در سوره‌ های مدنی کرده یاد آور این مطلب است که حضور آنها در یثرب زیادتر از مناطق دیگر بود، چنانکه کتب تاریخی نیز بدین مطلب اذعان می‌کنند. یعقوبی می‌گوید مناطق یهودی نشین بیشتر همان مناطق یثرب و یمن بوده است. گفته شده که یهود اولین بار در یثرب سکونت کرد و قبایل دیگر چون اوس و خزرج پس از آنها به یثرب آمدند. بعضی‌ها علت مهاجرت آنان را از ناحیه فشاری می‌دانند که حکومت روم با آنان وارد کرده است، اما در بعضی روایات تاریخی نکاتی به چشم می‌خورد که نشانگر مطلب خاصی است و آن اینکه یهودیان به علت آگاهی از ظهور پیامبر جدید در حجاز به آنجا مهاجرت کردند و حتی افرادی از قبایل دیگر چون اوس و خزرج به علت همنشینی با آنها یهودی شدند و به جمیعت آن ها افزودند‌‌. در نتیجه یهودیان در یثرب علاوه بر ثروت از کثرت نفرات نیز برخوردار بودند. اوس و خزرج اولین قبایلی نبودند که افرادی از آنها به دین یهودیت گرویدند اما هدف از تاکید بر آنها این است که این دو قبیله همان هایی هستند که بعدها از سر نیاز به آشتی‌جویی در نزاع طولانی بین خود، از پیامبر درخواست وساطت و هجرت به این شهر را می‌کنند. البته در اینکه چطور یهودیت در بین اعراب نشر پیدا کرده و آیا این موضوع صحت دارد یا خیر، جای بحث و شک بسیار دارد، که در حوصله این مطلب نمی گنجند.

 

 

توجه شود تبار یهودیان مدینه به اسرائیل باز می گردد 

 

یثرب جز محدود شهرهایی است که در عربستان از نعمت آب و حاصلخیزی بیشتری نسبت به دیگر نقاط برخوردار است. اقتصاد یثرب بر پایه کشت و زرع و نخلستان‌هایی بود که در نواحی مختلف یثرب وجود داشت. خرما یکی از محصولات یثرب بود که در آن زمان بسیار ارزشمند محسوب می شد. در مدینه آب به وفور پیدا میشد، با این حال در همه جا کندن چاه آب شیرین میسر نبود. این شهر بنوعی خود کفا بود و مردم آن تا حد امکان، نیاز های خود را فراهم می کردند. اما مکه شهری بود که دقیقاً در جایگاه متفاوتی قرار داشت. هرچند که مکه به عنوان قلب شبه جزیره عربستان شناخته می‌شد اما از نظر کشاورزی و طعام تهی بود. اقتصاد مکه به تجارت متکی بود. و باید آن را در نظر داشت که کاروان های تجاری اصلی این شهر بسوی شام حرکت می‌کردند. کار برای مکه آنجا سخت می شد که راه شام از یثرب می‌گذشت. در حقیقت یثرب از ظرفیت زیادی برای نافرمانی در مقابل دیگر قبایل عرب برخودار بود. آنها محتاج دیگران نبودند و می‌توانستند به راحتی کاروان‌های مکه را مختل کنند. و این همان چیزی است که در ابتدای تشکیل حکومت اسلامی در یثرب برای کاروان های مکه رخ می‌دهد.

یثرب علاوه بر اینکه موقعیت جغرافی بی‌ نظیری داشت، یک دژ طبیعی نیز محسوب می گردید. این شهر در شرق و غرب از دو رشته حره تشکیل شده بود و حره کوه‌هایی سنگلاخی با سنگ‌های سیاه است. حره شرقی به کوه‌های احد می‌رسد و این کوه‌ها تقریباً تا جنوب امتداد می‌یابند. حره غربی هم به همین منوال بود و این دو حره به عنوان حصار شهر به شمار می‌آمدند و در جنوب نیز کم و بیش از این سنگ‌ها دیده می‌شد و بدین ترتیب باید گفت، تنها ناحیه‌ای از مدینه که با زمین هموار به خارج از آن متصل می‌شد شمال آن است.(در رابطه با مکه و قبیله قریش در قسمت نخست به تفصیل پرداخته شد).

 

بر 19 شهریور 1402 در 12:16 , Navard گفت:

قبیله قریش زادگاه قدرت

 

قریش نامی آشنا و از پر نفوذترین قبایل در میان عرب بوده و بعد اسلام نیز تا قرن‌ها بر جهان اسلام حکومت کرده است. خلفا تا پیش از امپراتوری عثمانی همیشه قریشی بودند. اعراب کسانی را که از نسل مضر بن کنانه باشند را قریشی می گویند. در علم تبارشناسی عرب نیای مضر بن کنانه به اسماعیل (ع) باز میگردد. قریش در آن دوره از آنجا که امور حج را بر عهده داشت به شهرت و ثروت زیادی رسید...

 

 

به ارتفاعات اطراف یثرب دقت شود

 

در میان ساکنان یثرب یهودیان توان اقتصادی بیشتری داشتند و به علاوه در صنعت سرآمد بودند. به ویژه ساخت شمشیر و نیزه و تیر توسط آنها صورت می‌گرفت، که خود این موضوع با توجه به جنگ های مستمر باعث افزایش روز افزون ثروت آنها می شد‌. جمعیت یهودیان ساکن یثرب در زمان بعثت بیشتر از ساکنان عرب آن یعنی اوس و خزرج بود. همان‌طور که گفته شد احتمالاً این مهاجران در جریان حمله رومی‌ها به قدس در قرن نخست میلادی به حجاز پناه آوردند. طبعا این منطقه هیچ حکومتی نداشت و آنان می‌توانستند همانند دیگر قبایل تنها با به قوای داخلی خود در آنجا به سر برند.به همین دلیل، در بهترین نقاط از لحاظ کشاورزی میان دو حره شرقی و غربی سکونت گزیدند. اما طوایف عرب یثرب که اوس و خزرج سرآمد آنها بودند بعد از یهودی‌ها وارد یثرب شدند. اوس و خزرج دو فرزند یک پدر با نام حارثة بن ثعلبه بوده اند‌. که فرزندان آنها هر یک عشیره‌هایی ساختند و در نهایت جمعیت آنها گسترش یافت. محله اوسیان با یهودیان همجوار شد(حره شرقی). جایی که از لحاظ زراعی دارای زمین‌های قابل و حاصل خیزی بود. در طرف مقابل خزرجی ها از چنان وضع مطلوبی مثل عمو زاده های خود برخوردار نبودند. در رابطه با اوس و خزرج گاهاً ذکر می‌شود که آنها نیز مانند قبایل أزد از سیل بزرگ عرم در مارب یمن فرار کرده و در نهایت به یثرب رسیدند اما این نظر جای تردید دارد. گفته شده که این مهاجرت می‌توانسته دلایل سیاسی و نظامی در نزاع‌های میان قبایل و قدرت طلبی حبشی‌ها و حاکمان محلی در آن حدود و همچنین دلیل اقتصادی داشته باشد. هر چند که مهاجرت آن ها با فرض یک سیل دیگر هم مطرح است!(سیل عرم هر چه باعث ویرانی مارب شد اما سبب تولد تمدن هایی گردید که تا آن هنگام عرب به خود کمتر دیده بود )

 

 

مسیر کاروان های تجاری و موقعیت استراتژیک یثرب (مدینه)

 

مهاجرت این قبایل به یثرب و سکونت آنها در این ناحیه می توانست مشکلاتی را برای یهودیان به وجود آورد. گفته شده که در آغاز آنها با امضای معاهداتی با یکدیگر روابط مناسبی داشتند. اما به تدریج با توجه به کثرت اعراب آنان بر یهود تفوق یافتند و یهودیان به صورت اقلیت، اما اقلیتی قوی درآمدند. طولی نمی‌کشد که افزایش جمعیت، سبب کمبود ها شده و نزاع بین قبایل مختلف راه می افتد. این همان چیزی است که در کل شبه جزیره عربستان در جریان بود و یثرب تا آن موقع از آن مستثنی مانده بود.آن ها احتمالاً با تحریک یهودیان که خود را مغلوب در برابر کثرت اعراب می‌دیدند، با یکدیگر جنگ‌های فراوانی نمودند. آخرین جنگ از این نزاع طولانی که پنج سال بطول انجامید به جنگ بعاث شهرت یافت. در این جنگ بسیاری از نفرات و بزرگان اوس و خزرج کشته شدند. این جنگ و کشته‌های بسیارش، زمینه‌ای مهم برای ظهور اسلام در مدینه دانسته می‌شود. در این جنگ اوسیان بر خزرجیان غلبه کردند. با اینکه اوسیان پیروز میدان بودند اما در قتل عام خزرجیان افراط نکردند. آنان تصمیم گرفتند، خزرجی‌ها را که برادرانشان محسوب می شدند را به یهودیان ترجیح دهند. ریشه اولیه این جنگ مشخصا کمبود زمین حاصل خیز بود که خزرجی ها را عذاب می داد و ادامه جنگ به مدت پنج سال بنوعی از سر تعصب و کینه بود. البته از تحریک یهودیان در آثار اسلامی بسیار یاد شده است. این جنگ یک نقطه عطف در تاریخ عرب و اسلام محسوب می شود هر چند که بسیار ناشناخته مانده است! 

 

 

یهودیان یثرب و دیگر شهرها زمینه چینی کافی برای آیین یکتاپرستی را فراهم کرده بودند و بنظر می‌رسد که اکثریت مردم دست کم به گوش شأن برخی از تفکرات یهود رسیده بود(توجه شود که ممکن است این کار عامدانه نبوده باشد). برخی از آن ها با رجوع به کتب مقدس خود، ظهور پیامبری در حجاز را پیش بینی می‌کردند. از دلایل اصلی رجوع به پیامبر توسط قبایل یثرب، در همین آگاهی می توان یافت. اما این تنها دلیل نبود. مادر بزرگ پیامبر اسلام به طایفه ی «بنی النجار» باز میگشت که در یثرب ساکن بودند. بنی نجار خود یکی از شاخه های قبیله خزرج بوده و در پیمان عقبه اول که نخستین مذاکره ی پیامبر با فرستادگان یثرب بود، اکثریت افرادی که با پیامبر بیعت کردن از همین طایفه ی بنی النجار بودند. و در واقع آنها اولین اسلام آورندگان در مدینه محسوب می شدند. لازم به ذکر است که در عصر پیامبر اسلام، جمعیت خزرج تقریباً دو برابر اوس بوده است این امر از آمارهایی که از تعداد بیعت کنندگان اوسی و خزرجی در پیمان عقبه دوم و نیز اسامی شهدای احد در دست داریم به خوبی به دست می‌آید. اهمیت هجرت به یثرب آنقدر بالاست که به نوعی تولد دوباره اسلام به آن گره می خورد. البته گفتن این مطلب ممکن است به اشتباه سو ظنی ایجاد کند که محمد(ص)، مسیر همواری در پیش داشته و بدون مشکل قدرت را در یثرب تصاحب کرده است و از آن پس هم اسلام بدون مشکل رشد می کند که به نوعی تمام اتفاقات از روی نسب فامیلی به نتیجه رسیده است. اما اکیدا اینطور نیست!

 

 

محمد(ص) ۱۳ سال بعد از بعثت به مدینه مهاجرت می‌کند. مسلمانان تا آن روز دوره فشار شدید و شکنجه‌های بی‌رحمانه را تجربه کرده بودند. آنقدر این فشار زیاد بود که بسیاری از آیات قرآن با موضوع سختی های راه پیامبران گذشته و سرنوشت قومشان و همینطور تسلی دادن به مسلمانان در سوره های مکی آمده است. در آن سال ها و به درخواست پیامبر گروهی از آنها با رهبری جعفر طیار به حبشه فرار می‌کنند همچنین مسلمانان سه سال زندگی طاقت فرسا در شعب ابی طالب را تجربه کرده‌اند. در آخرین روزهای حضور پیامبر در مکه آنچنان فشار بر مسلمانان شدید می شود که بیم قتل عام عمومی آنها می‌رود و روز پایانی حضور پیامبر در مکه هم به لیلة المبیت ختم میشود که مشرکان مکه از قبایل مختلف به قصد ترور پیامبر به خانه وی هجوم می آورند. علاوه بر این باید توجه داشت که محیط مدینه هم خالی از تفرقه نبود، این موضوع را می‌توان به یادآوری قرآن نسبت به بدعهدی های بنی اسرائیل به یهودیان مدینه جویا شد. و در نهایت این اختلاف به تغییر قبله از بیت المقدس به سوی مکه انجامید. و در کنار این ها باید دوگانگی اصحاب و انصار محمد(ص) که از دو شهر متفاوت بودند را نیز اضافه کرد. آنچه در مورد یهودیان اهمیت دارد این است که آنان به آمدن پیامبری جدید یقین داشتند. در حقیقت آنان سرزمین کم بهره چون حجاز را به این منظور برای مهاجرت انتخاب کردند. به همین منظور قرآن در آیاتی اشاره بدان دارد که اهل کتاب نسبت به پیامبر شناخت دارند، همانگونه که به فرزندان خود شناخت دارند و روی این مطلب بسیار تاکید شده است.

 

 

یک تصویر قدیمی از شهر مدینه

 

در پایان باید به این نکته اشاره شود ، آن تحولی که پیامبر اسلام با بعثت خود رقم زد یک شبه صورت نگرفته و به عوامل متعددی وابسته بود. گذشته تاریک اعراب جاهلی به مانند زمین لم یزرعی می‌ماند که امیدی به کشت دانه های آگاهی و حقیقت در آن دیده نمی شد. اما در همان دوران، این تاریکی بسیاری را به شک و تردید انداخت. چنین شکی در بین مردم ایران نیز دیده می‌شد که در ادامه سبب انحطاط امپراطوری ساسانی گردید. آنچه در رابطه با ظهور و گسترش اسلام جلب توجه می کند زمینه چینی ها و سیر تحولات تاریخی در شبه جزیره عربستان و حتی در بین قدرت های بزرگ آن روزگار است که به برخی از آن ها در این مطلب اشاره شد. از سیل عرم گرفته که باعث تشکیل تمدن های جدید بین اعراب شد تا فروپاشی قدرت در حیره و پادشاهی غسانی که باعث تضعیف دو قدرت بزرگ آن روزگار در برابر اعراب تازه مسلمان شد و در نهایت جنگی در یثرب که با دست پیامبر به صلح رسید و شهری استراتژیک را به نخستین پایگاه امن و قدرتمند مسلمانان تبدیل کرد. موارد این چنینی بسیار است که به تعدادی از آن ها پرداخته شد اما همچنان جای بسیار برای صحبت بیشتر دارد. مشخصا اتفاقات موازی و به هم پیوسته شرایط را برای ظهور اسلام فراهم کردند و در نهایت در زمانی که یاس مسلمانان را در بر گرفته بود و تصور می شد اسلام در بدو پیدایش به پایان خود رسیده است نخستین حکومت اسلامی معجزه وار تشکیل می‌شود و از آن جا به سرزمین های دور دست و ملل مختلف گسترش می یابد.

 

 

 

 

پایان .

 

این مطلب برای انجمن mililtary.ir  گرداوری شده و هر گونه برداشت از آن با ذکر نام نویسنده و این انجمن بلامانع است. 

 

نویسنده و گرداورنده: Navard 

 

منابع و ماخذ:

 

کتاب تاریخ سیاسی اسلام(جلد1) / نویسنده: رسول جعفریان

 

ویرایش شده در شهریور 2 توسط Navard