تیپ قزاق ایران

[RezaKiani 1,919]

ناصرالدین شاه در سال 1878 از طریق روسیه به اروپا سفرکرد. او در بازگشت از امپراطور روسیه درخواست کرد تا یک نیروی نظامی مانند قزاقهای روسی برایش تهیه ببیند چرا که از انضباط و همچنین لباسهای قزاقهای روسی بسیار خوشش آمده بود. الکساندر دوم این درخواست را گام مناسبی در جهت گسترش نفوذ روسیه در ایران دید و در پاسخ شاه ایران سرهنگ دوم دومانتویچ را برای ایجاد و سازماندهی نیروی نظامی قزاق به ایران فرستاد. این نیرو تا زمانی که سوئدی ها ژاندارمری را در ایران تاسیس کردند تنها نیروی نظامی منظم ایران بود.
تیپ قزاق بر خلاف نامش از قزاقهای روسی تشکیل نشده بود. بیشتر افسران و سربازان این نیرو ایرانی های مهاجری بودند که پس از اشغال منطقه قفقاز توسط روسیه به ایران مهاجرت کرده بودند. فرمانده های این نیرو تا اکتبر 1920 همگی روس بودند و توسط امپراطور روسیه تعیین می شدند و نیروی قزاق با وجود اینکه شاه ایران را فرمانده خود می دانست از پرچم روسیه استفاده می کرد. در این سال، سرتیپ (میرپنج) رضاخان فرماندهی این نیرو را برعهده گرفت و تمامی افسران روس را از نیروی قزاق اخراج کرد. تا این سال استعداد این نیرو تا حد یک لشکر گسترش یافته بود. یکسال بعد رضاخان با کمک همین نیرو و تنی چند از افسران ارشد ژاندارمری دست به کودتای نظامی زد و سیدضیاءالدین طباطبایی را به مقام نخست وزیری رساند و خود وزیرجنگ شد. این کودتا در تاریخ ایران به کودتای سیاه معروف شده است. اندکی بعد رضاخان تمامی نیروهای نظامی ایران را در هم ادغام کرد و با ایجاد قشون متحدالشکل به فعالیت قزاق در ایران خاتمه داده شد.
اسامی فرماندهان قزاق از ابتدای تاسیس:
سرهنگ دوم دومانتوچ
سرهنگ کوسوگووسکی
سرهنگ چرنوزوبوف
سرهنگ لیاخوف
سرهنگ وادبولسکی
سرهنگ پروزورکیوتچ
ژنرال بارون فون مایدل
سرهنگ کلرجی
سرهنگ استارسلسکی
سرتیپ رضاخان
نویسنده:رضاکیانی موحد
منبع: مجله جنگ افزار

[skywave 18]

[quote] فرمانده های این نیرو تا اکتبر 1920 همگی روس بودند و توسط امپراطور روسیه تعیین می شدند و نیروی قزاق با وجود اینکه شاه ایران را فرمانده خود می دانست از پرچم روسیه استفاده می کرد. [/quote]

واقعا جالبه....
كاري رو كه اين سلسله ي قاجار با ايران و ايرانيان كردند نه پهلوي..نه افغان ها ..نه مغولان و نه .... با ايران نكردند!!!!!!

[amin_sahande 8]

جالب با پول ایران میشه گفت ارتش دومی برای روسیه بوده

[armani 2,666]

درسته که پرچم روس بوده و فرماندهان روسی ولی به هر حال بایستی برای شروع از کشوری بیگانه کمک میگرفتیم.
ولی نمیدونم چرا لباس ملاک انتخاب این نیرو بود ؟ راستی کسی از دوستان میدونه اولین سلاحهای سازمانی ارتش ایران چی بوده؟

[RezaKiani 1,919]

فک کنم اولین سلاح سازمانی ارتش برنو یا همون کارابین ماوزر باشه. البته تفنگهای زیادی مثه 5تیر روسی و انواع تفنگ انگلیسی هم توی ایران استفاده می شده.

آقای موج هوایی نمی خوام از قجر طرفداری کنم و کلا اونها رو بی عرضه میدونم ولی اون ها هم محدودیتهای خاص خودشون روداشتند و باید به این محدودیتهای توجه کرد. به هرحال پهلوی ها هم کمتر از اونها گند نزدند. بهتره بعدا درباره اینها بی طرفانه بحث کنیم.

چیزی که من میدونم در انتها این قزاقها بلای جان قاجاریه شدند و با کودتای رضاخان طومار قاجاریه رو در هم پیچیدند.

[skywave 18]

آرماني جان..درسته كه اگر آدم چيزي نداره بايد بياد كمك بگيره..اما سوالم اينه كه لشگرهاي سنتي ايران در زمان همان جنگ هاي ايران و روس كه شكست خورديم چه شد؟!
مگر ما در زمان افشاريه و زنديه سپاه نداشتيم.. اونها در زمان ناصرالدين شاه چه شد؟
---
آقاي كياني شما اهل تاريخيد و صاحب نظر .. منم كمي علاقه دارم.. علت تهمت من به قاجار بيشتر براي اينه كه در اون زمان اروپا و ملل مطرح دنيا وارد عصر انقلاب صنعتي و مدرنيزاسيون شده بودند و حتي اگر ما جنگ هاي ايران و روس رو كه باعث تحقير و دلسردي ايرانيها شد رو كارنامه بد در نظر نگيريم و فراموش كنيم..ايران بعد از اون معاهده ها ..هيچ كاري نكرد..منظورم كشور گشايي نيست..حتي از درون هم سعي نكرد خودشو بسازه و نگاهي به كشورهاي ديگه بندازه و كمي از رشد و پيشرفت رو در تجارت..آباداني..تحصيل كشور بكار بگيره ..كاري كه چند پادشاه خوشنام قبل از قاجاريه تونستند از پسش بر بيان. دارم حرف از لياقت خود حكومت و سرانش ميزنم و نه بيداري مردم در مشروطه كه همون رو هم بخاطر ضعف حكومت .. خارجيها تبديلش كردند به ابزار..واقعا اگر حكومت لياقت داشت آيا بايد مردم ميرفتند سراغ علوم و دانش نوين و حرفهاي روز كشورهايي كه داشتند وارد دنياي نوين ميشدند؟ خود حكومت نميتونست براي جاه طلبيه سلسله و قدرت خودش هم كه شده پيشگام اين كار باشه و مردم رو دنبال خودش بكشونه؟ اون زمان مثل عصر امروزي نبود كه اگر حكومتي پيشگام حقوق نوين و پيشرفت بشه..چاله براي خودش بكنه (مثل ميخاييل گورباچف و شوروي يا جمشيد آموزگار و انقلاب خودمون) من نميخوام مقايسه اي بين سلسله ها بكنم چون اولا بحث منحرف ميشه و ممكنه تصور بشه از سلسله اي ميخوام حمايت كنم و ديگه اينكه اصلا مقايسه سلسله ها هم ميان با هم نيستند و مقياس درستي نميده به آدم . توي هر سلسله اي يك شاه مقتدر و قوي و گاها درستكار بوده كه بشه ازش بنيكي ياد كرد و حتما هم يك آدم نالايق بوده كه بخاطر ظلم يا فساد و ضعفش حكومت سرنگون شده... آدم وقتي به اين قجر نگاه ميكنه..سراسر عمره سلسلشون ايران در حال از دست دادن زمين..ثروت..منابع انساني..استقلال كشور..دانش و زمان بوده..در همان زماني كه در عصر انقلاب صنعتي دنيا داشت زير و رو ميشد قبل از ناصرالدين شاه... شما يك كتابي كه راجع به حرمسراهاي قاجار در زمان شاهان مختلف هست رو كه بخوني اصلا واقعا حالت به هم ميخوره كه قبل اين موجودات و بعد اينها آيا كسي مثل اينها اينقدر زنباره و سبك و پست بوده يا نه... نميدونم... معمولا توي تاريخ سلسله هايي كه قبل حكومت فعلي هستند رو نميشه به خوبي تحليل و بررسي كرد چون حتما آلوده به احساسات و جهت گيري طرفدارانه نسبت به يك سمتي ميشي..اما سلسله هاي قبلترو راحت تر ميتوني بررسي كني.

[hans 162]

رضا جان بسیار عالی بود. ایران در 200 سال ار قدرت افتاد و الا در بقیه تاریخ قدرتی بوده. این قاجارو پهلوی ایران را به باد دادند و حرمت ایرانیان را از بین بردند. چه از نظر خاک و ثروت و منابع این مردم و چه از نظر استقلال و فرهنگی و اقتدار.

[RezaKiani 1,919]

موج هوایی عزیزسلام
تقریبا تمامی نظرات شما درباره قاجاریه درست هست. مسئله ای که من می خواستم بیان کنم اینها نبود. اینها رو که تقریبا همه می دونیم. مسئله به قدرت برمی گرده. حرف من اینه که قدرت یه امر نسبیه. در همون زمان فتح علی شاه که ایران دوبار پشت سر هم از روسیه شکست خورد سپاه ایران توانست 3 بار پشت سر هم عثمانی رو شکست بده و اون هم چه شکستهایی! پس نمی شه گفت فتحعلی شاه کلا آدم دست و پا بسته و بی عرضه ای بوده. مثه فوتبال می مونه. ممکنه یه تیم دست اول در برابر یه تیم لیگ برتر کم بیاره ولی خیلی راحت از پس یه تیم دسته دوم بربیاد.

در زمینه ارتش ایران باید یادآوری کنم که تا قبل از امیرکبیر ما ارتش منظم نداشتیم. هر ایل و قبیله ای در زمان جنگ موظف بود با تمام افراد مسلح خودش در خدمت شاه باشند.این قضیه از زمان صفوی به همین صورت بود و اصولا خود قاجارها از ایلاتی بودند که تحت فرمان صفویه می جنگیدند و صفوی به دلیل شجاعتی که در جنگ داشتند آنها را مسئول مرزبانی شمال شرقی کشور کرده بودند.(قاجارها ترک زبان بودند)
در زمان امیر کبیر سیستم سربازگیری بنیچه توسط او ابداع شد. دراین روش هر ده باید به نسبت زمین و جمعیتش سرباز در اختیار حکومت قرار می داد.(مثه مالیات) ولی عمر امیرکبیر کفاف نداد که نتیجه کارش رو ببینه. بعد از اون این روش ادامه یافت ولی تعداد سربازان ایران تنها روی کاغذ بود و عملا ایران سپاهی نداشت تا زمان تاسیس قزاقخانه .

اما هانس عزیز!
اینکه گفتی ایران رو قاجارو پهلوی به باد دادند غلط هست. خود ما مردم ایران رو به باد دادیم. همین پارسال یادته به خاطر به پودر لباسشویی داشتیم چه بلایی سرهمدیگه می آوردیم؟ یادت باشه که حضرت علی(ع) فرموده اند: هر قومی لیاقت اون حکومتی رو داره که بالای سرشه.(نقل به مضمون) تا وقتی ملتی فرهنگش تو سری خوردن از بالا دستی ها و تو سری زدن به زیردستی ها باشه افرادی مانند قاجار و پهلوی پیدا می شن که مملکتوشن رو به باد بده.
به هرحال مرسی از توجه شما.
دوستان اگرکسی عکسی از قزاقهای ایران داره لطف کنه و در تاپیک قراربده.

[mehran55 20,860]

با سلامی گرم و دوباره به دوستان عزیز میلیتاریست.

 

 

واحد سواره نظام ویژه حفاظت شاه

( بریگاد^* قزاق ؛ از عهد ناصری تا دوره احمد شاهی)

 

واژه شناسی: «قزاق» تحریف واژه‌ی روسی «کازاک Kazak» است که در فرانسه و برخی زبانهای دیگر، کُزاک (Cosaque) تلفظ می‌شود. این نام را به قومی اسلاو زبان و ارتودوکس ساکن غرب روسیه و کشورهای اوکراین و لهستان اطلاق می‌کنند؛ اما نویسندگان ایرانی، به نادرست قزاقان روسی را از قبیله‌های ترک‌زبان آسیایی و به گونه‌ی مشخص‌تر، مردمی انگاشته‌اند که بیشتر در جمهوری کنونی قزاقستان می‌زیند و شماری از آن، به ایران نیز کوچیده‌اند.

 

نخستین سرکرده‌ی تاریخی کازاکها، ایوان رونو(Ivan Rouno) بود که در نیمه‌ی قرن پانزدهم رویه‌ی اجیر شدن در جنگهای شرق اروپا را پیش گرفت. این رویه ادامه یافت و کازاکها که به مانند اسلاوهای کهن (و به قول نظامی «روس وحشی‌سرشت») بودند، در ماجراهای اوکراین و لهستان و لیتوانی، جنگ‌آوری‌ها کردند؛ تا آن که تزارهای روسیه آنان را در نیمه‌ی دوم سده‌ی هجدهم میلادی، با نام «رژیمان (= هنگ) سواره‌ی کازاک» در گارد ویژه‌ی خود وارد ساختند.

 

با سقوط تزاریسم، این قوم به حاشیه رانده شد و حتی در خلال جنگ دوم تصفیه‌های استالینی را هم به خود دید.

 

گفتنی‌ست که در جریان بحران اخیر شرق اوکراین ، کازاکها که همسایه‌ی اوکراین و دارای تعصب روسی هستند، به سود تجزیه‌طلبان روسی‌زبان وارد معرکه شدند و مورد اتهام دولت اوکراین و ناظران غربی قرار گرفتند.

 

تصویری از یک سرباز قزاق امپراطوری روسیه

 

پیشینه: در اوایل قرن نوزدهم میلادی ، ایران هنوز دارای نیروی قابل توجهی بود. در جنگ های ایران و روس ، قشون ایران اگر چه سرانجام از روسها شکست خورد ، ولی در قفقاز سخت پایداری کرده ، حتی در تعدادی از نبردهای خونین پیروز شده بود.

با این همه انحطاط کلی کشور در زمان محمدشاه قاجار ، باعث زوال مصیبت بار قوای مسلح ایران شد.

 

پس‌ از شکستهای‌ پیاپی‌ ایران‌ از روسیه‌ در زمان‌ فتحعلی‌شاه‌ و لشکرکشی‌ بی‌نتیجه محمدشاه‌ به‌هرات‌، همچنین‌ شکست‌ ایرانیان‌ از انگلیسیها در جنوب‌ و از ترکمانان‌ مرو در اوایل‌ دوره ناصری‌، قشون‌ ایران‌ از هم‌ فروپاشید. 

 

 

تاریخچه تشکیل نیروی قزاق

 

«ناصرالدین شاه» در عالم خیال هوادار اصلاح قشون بود. او طی نخستین مسافرتش به فرنگستان سخت تحت تأثیر مانورهای منظم و «اونیفورمهای» زیبای قشونهای کشورهای مختلف به خصوص اتریش درآمده بود. 

 

ناصرالدین‌شاه‌ که‌ در اندیشه تشکیل‌ ارتش‌ نوین‌ بود، دوباره خیال اصلاح قشون به خاطر نااستوارش خطور کرد. شاه در ماورای قفقاز سفر می‎کرد و آن ناحیه آکنده از سپاهیان روسی بود که از جنگ ‎های روس و عثمانی که پایان یافته بود بازمیگشتند.

همه‎ جا عده ‎ای از قزاقها، ناصرالدین‎ شاه را همراهی میکردند. آنان دارای سر و وضعی خوب بودند. «اونیفورم»‎های زیبا پوشیده و چابک‎ سواری مینمودند و این همه چنان دل از ناصرالدین ‎شاه برده بود که به نایب ‎السلطنۀ قفقاز «گراندوک میخائیل نیکولایوویچ» گفت بر سر آن است که چنان سواره ‎نظامی را در کشور خود پدید آورد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 154) .}

 

 وی در دومین‌ سفر خود به‌ اروپا در ایروان‌ با رژیمان [هنگ] سوار کازاک [قزاق] روبرو شد که‌ با لباس‌ متحدالشکل‌ در طولِ مسیر، تشریفات‌ نظامی‌ به‌جا می‌آوردند و نظمشان‌ نظر وی‌ را جلب‌ کرد _{(«المآثر و الآثار ، در چهل سال تاریخ ایران» ، ص‌ 2382)} .  

 

از این رو در تفلیس‌ برای‌ تشکیل‌ واحد سواره‌ نظام‌ قزاق‌ با دوک‌ بزرگ‌ میشل‌ پاولویچ‌ مذاکره‌ کرد و با موافقت‌ تزار، نخستین‌ هیئت‌ روسی‌ به‌فرماندهی‌ کلنل‌ دومانتویچ‌ همراه‌ با سه‌ افسر و پنج‌ درجه‌دار قزاق‌ در 1296 ه.ق به‌ تهران‌ آمدند _{(بریگاد قزاق ، ص‌ 280 - 281 )} ؛ _{( «المآثر و الآثار ، در چهل سال تاریخ ایران» ، ص‌ 2382)} . 

همچنین‌ تزار هزار قبضه‌ تفنگ‌ و چند توپ‌ برای‌ دو توپخانه سبک‌ به‌ناصرالدین‌ شاه‌ اهدا کرد _{(ایران و قضیه ایران ، ج‌ 1، ص‌ 745)} . 

 

امپراطور روس ، همین که به منظور خود نائل گشت ، قزاقخانه روس را در ایران دایر نموده و چندین توپ مسی و هزار تفنگ و چند هزار فشنگ برای شاه ایران هدیه داد. سیاستمداران ایران مانند همیشه از این پیشامد مست و مغرور گشته ، همه جا می گفتند که امپراطور روس باجگذار و خراج پرداز قبله عالم شده ؛ امپراطور علاوه بر اینکه افسران خود را مأمور خدمتگذاری سربازان ایران نموده است ، این هدیه های نفیس را نیز به خاک پای همایونی تقدیم می دارد! _{(ایران و قضیه ایران ، ج‌ 1، ص‌ 746)} .

 

«کلنل دومانتوویچ» در ماه ژانویۀ 1879 میلادی به تهران رسید.

وزیر مختار روسیه، «ایوان الکسی زینوویف» ، «ترجمان سفارت» را به راهنمایی وی برگزید. ترجمان سفارت، عرب نژادی بود تحصیل کردۀ روسیه که به تابعیت آن دولت درآمده بود و «گریگورویچ» نام داشت.

«گریگورویچ» سالها در تهران به سر برده و با تمام مقامات رسمی مقیم تهران ارتباط و رفت و آمد داشت. 

 

شاه با شنیدن خبر ورود «کلنل دومانتوویچ» به تهران اراده کرد نمایشی با شرکت سوارکاران گارد سلطنتی فراهم آورد و بدین منظور مراسم مخصوصی در زمین «عشرت آباد» برگزار شد.

 

سان دیدن شاه از نیروهای قزاق در میدان مشق تهران

 

شاه در روز موعود با تشریفات سلطنتی به میدان آمد.

سربازان با رسیدن موکب ملوکانه تا به زانو خم شدند و تعظیم کردند اما همین که شاه چند قدمی دور شد با هم مشغول صحبت و گفت و گو شدند و یا به خرید میوه از فروشندگان دوره گردی که بساط خود را کنار میدان پهن کرده بودند پرداختند و عده ای نیز مشغول چاق کردن چپق شدند.

 

«کلنل دومانتوویچ» که با انضباط سخت ارتش امپراتوری خو گرفته بود، مات و مبهوت به این مناظر عجیب و غریب مینگریست.

او هنوز فرق بین دربار «رومانوف»ها و «قاجاریه» را درک نکرده بود.

در دربار قاجاریه که ایلیاتی و بیابانگرد بودند تشریفات دربارهای اروپایی رعایت نمیشد و رفتار شاه با اطرافیان بیشتر شبیه رؤسای قبایل بود تا یک پادشاه.

 

در پایان این مراسم پرسروصدا و اسبدوانی بی نظم گارد شاهی ، «ناصرالدین شاه» از «کلنل دومانتوویچ» میپرسد: «کلنل اسبدوانی گارد چگونه بود؟» دومانتوویچ چنان که در خاطرات خود مینویسد، در جواب شاه، سیاستمدارانه میگوید: «اعلیحضرتا اسبها بسیار خوب بودند و سوارکاران عالی!» _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 159) .}

 

از نوشته های لرد کرزن ، معلوم می شود که « این جناب «کلنل دومانتوویچ» پیش از آنکه برای ایجاد قزاقخانه و به عنوان اولین فرمانده بریگاد سواره قزاق به ایران بیاید ، تحت فرماندهی یک ژنرال روسی [ژنرال ترکوکاسف] در جنگ علیه ترکمن های یاغی که نقاط سرحدی ایران را پیوسته مورد تاخت و تاز قرار می دادند ، شرکت کرده بود و به همین مناسبت دربار ایران از لیاقت و کاردانی او شناخت کافی داشت.»

 

دومانتویچ‌ مأمور تشکیل‌ گروه‌ حفاظت‌ ویژه شاه‌، مرکب‌ از پانصد قزاق‌ بود که‌ بنا به‌ قرارداد میان‌ فرمانده‌ روسی‌ و دولت‌ ایران‌، امتیاز آن‌ به‌شاه‌ اختصاص‌ داشت‌.  بدین‌ترتیب‌، گارد قزاق‌ از نیروی‌ نظامی‌ دولتی‌ جدا می‌شد _{(انقلاب ایران ، ص‌ 240 ، پانویس‌ 1)} .

 

دومانتویچ‌ با وجود مخالفتهای‌ رجال‌ ایرانی‌، نیروی‌ قزاق‌ را از ایرانیان‌ مهاجر قفقازی‌ که‌ در جنگهای‌ ایران‌ و روس‌ شرکت‌ داشتند تشکیل‌ داد _{(«المآثر و الآثار ، در چهل سال تاریخ ایران» ، ص‌ 2382)} .

نخستین‌ مراسم‌ سان‌ و رژه‌ در رمضان‌ 1296 قمری در برابر ناصرالدین‌شاه‌ برگزار شد _{(«المآثر و الآثار ، در چهل سال تاریخ ایران» ، ص‌ 2393)} . شاه‌ خشنود از انضباط‌ قزاقها، دومانتویچ‌ را مورد تحسین‌ قرار داد.

در 1299 قرارداد دومانتویچ‌ به‌ پایان‌ رسید و شاه‌ بیدرنگ‌ آن‌ را تجدید کرد. اما اختلاف‌ دومانتویچ‌ با زینوویف‌ ، وزیرمختار روسیه‌، موجب‌ بازگشت‌ وی‌ به‌ روسیه‌ شد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 154)} . 

 

پس‌ از او ستاد ارتش‌ قفقاز کلنل‌ چارکوفسکی‌ را برای‌ سه‌ سال‌ به‌فرماندهی‌ گارد قزاق‌ برگماشت‌ _{(انقلاب ایران ، ص‌ 245)} . در قراردادی‌ که‌ میان‌ میرزاسعیدخان‌، وزیر خارجه ایران‌، و وزیرمختار روسیه‌ برای‌ استخدام‌ دومین‌ هیئت‌ به‌ امضا رسید، ضمن‌ تعیین‌ حدود اختیارات‌ و وظایف‌ فرمانده‌ قزاق‌، بنابر فصل‌ هفتم‌ این‌ قرارداد، گارد قزاق‌ می‌بایست‌ زیر نظر وزارت‌ جنگ‌ ایران‌ قرار می‌گرفت‌ _{(انقلاب ایران ، ص‌ 246)} .

 

در دوره فرماندهی‌ چارکوفسکی‌ قزاقخانه‌ توسعه‌ یافت‌ و بریگاد قزاق‌ نام‌ گرفت‌.

تشکیل‌ دسته موزیک‌ و تغییر محل‌ قزاقخانه‌ از اردوگاه‌ داودیه‌ به‌قصر قاجار از تحولات‌ دوره فرماندهی‌ کلنل‌ چارکوفسکی‌ بود _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 119)} ؛ _{(«المآثر و الآثار ، در چهل سال تاریخ ایران» ، ص‌ 723)} . 

 

کلنل‌ کاساگوفسکی‌ در سال 1312 ه.ق به‌فرماندهی‌ بریگاد قزاق‌ گمارده‌ شد

 

چارکوفسکی‌ نیز پس‌ از پایان‌ قرارداد سه‌ ساله خود در 1303، به‌ روسیه‌ بازگشت‌ و کوزمین‌ کاراوایف‌ ، که‌ پرنس‌ دالگوروکوف‌ ، وزیر مختار وقت‌ روسیه‌، حامی‌ وی‌ بود، به‌فرماندهی‌ بریگاد رسید _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 247)} ؛ اما پس‌ از کاراوایف‌ و جایگزینی‌ کلنل‌ شنه‌اور در 1308، بریگاد قزاق‌تضعیف‌ شد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 247)} . 

 

در 1309 ه.ق و در تظاهرات‌ بر ضد امتیازنامه رژی‌، بریگاد که‌ تحت‌ فرمان‌ یک‌ درجه‌دار قزاق‌ و تنها امید ناصرالدین‌شاه‌ برای‌ سرکوبی‌ بود، وارد عمل‌ نشد _{(خاطرات کلنل کاساگوفسِکی‌ ، ص‌ 191ـ 192)} . 

ظاهراً شنه‌اور به‌ دستور بوتزوف‌ ، وزیر مختار روسیه‌، از بریگاد برای‌ مقابله‌ با اعتراض‌کنندگان‌، استفاده‌ نکرد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 247)} . 

 

در 1312 کلنل‌ کاساگوفسکی‌ به‌فرماندهی‌ بریگاد قزاق‌ گمارده‌ شد. او قزاقخانه‌ را با عنوان‌ «بریگاد قزاق‌ اعلیحضرت‌ همایونی‌» از وزارت‌ جنگ‌ جدا کرد و در جریان‌ سوء قصد به‌ ناصرالدین‌شاه‌ در 1313، با برقراری‌ نظم‌ و آرامش‌ در پایتخت‌، زمینه ورود مظفرالدین‌شاه‌ را فراهم‌ کرد _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 119ـ120)} .

او که‌ از سوی‌ امین‌السلطان‌، مأمور حفظ‌ نظم‌ بود، به‌ بهانه ورود سفیر کبیر عثمانی‌، حضور قزاقها را در شهر توجیه‌ کرد _{(خاطرات کلنل کاساگوفسِکی‌ ، ص‌ 36)} و همزمان‌، گزارش‌ وقایع‌ را به‌سفارت‌ روس‌ فرستاد _{(خاطرات کلنل کاساگوفسِکی‌ ، ص‌ 36ـ37)} .

شاه‌ جدید نیز برای‌ قدردانی‌ از خدمات‌ کاساگوفسکی‌، پیش‌ از تاجگذاری‌، تمثال‌ جواهرنشانی‌ به‌ او اهدا کرد _{(خاطرات کلنل کاساگوفسِکی‌ ، ص‌ 84)} و درنخستین‌ سفرش‌ به‌ روسیه‌ برای‌ او از تزار درجه سرتیپی‌ گرفت‌ _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 120)} .

در این‌ دوره‌، به‌ سبب‌ سیاستهای‌ امین‌السلطان‌، اختیارات‌ فرمانده‌ بریگاد افزونتر شد _{(تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه ، ج‌ 2، ص‌ 259)} . 

 

اما در 1314 مظفرالدین‌ شاه‌ با لغو فصل‌هفتم‌ قرارداد (رجوع کنید به سطور پیشین‌) بریگاد را به‌ فرمان‌ خود درآورد _{(خاطرات کلنل کاساگوفسِکی‌ ، ص‌ 119 - 120)} .

به‌ هر حال‌ فرمانبرداری‌ بریگاد از شاه‌ نیز ظاهری‌ بود و بدون‌ اجازه سفارت‌ روسیه‌ هیچ‌ اقدامی‌ نمی‌کرد _{(خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله ، ص‌ 276)} . در این‌ هنگام‌،با برکناری‌ امین‌السلطان‌، فرمانفرما (وزیر جنگ‌ دولت‌ جدید) اعتبارات‌ بریگاد را قطع‌ کرد و 150 قزاق‌ سوار را برای‌ قرنطینه طاعون‌ به‌خراسان‌ فرستاد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 286)} . 

 

کاهش‌ نیروی‌ بریگاد در مرکز و بی‌توجهی‌ به‌ درخواستهای‌ کاساگوفسکی‌ _{(خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله ، ص‌ 287)} بر دامنه اختلاف‌ فرمانده‌ قزاق‌ و وزیر جنگ‌ افزود _{(خاطرات کلنل کاساگوفسِکی‌ ، ص‌ 188 - 194)} . با اینهمه‌، کاساگوفسکی‌ با پشتیبانی‌ مظفرالدین‌ شاه‌ مدت‌ نه‌ سال‌ در ایران‌ ماند _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌120)} و عمارت‌ قزاقخانه‌ را در شمال‌ میدان‌ مشق‌ [حوالی‌ میدان‌ امام‌خمینی‌ کنونی‌] بنا کرد _{(«المآثر و الآثار ، در چهل سال تاریخ ایران» ، ص‌723)} . 

به‌نظر می‌رسد که‌ در این‌ مدّت‌، مراسم‌ سالانه رژه‌ در میدان‌ مشق‌ و در حضور شاه‌ انجام‌ می‌شده‌ است‌ _{(کرّاسة‌ المعی ، ص‌ 258 - 259)} .

 

در 1322، پس‌ از رفتن‌ کاساگوفسکی‌، کلنل‌ چرنوزوبوف‌ به‌فرماندهی‌ بریگاد قزاق‌ رسید.

اولین‌ اقدامات‌ او تشکیل‌ یک‌ گردان‌ پیاده‌، تأسیس‌ بیمارستانی‌ به‌سرپرستی‌ پزشکی‌ روسی‌ و تأسیس مدرسه قزاقخانه‌ بود _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 120)} ؛ _{(تاریخ بیداری ایرانیان ، بخش‌ 1، ص‌ 654)} .

 

عمارت قزاقخانه (ستاد قوای قزاق) که توسط کلنک کاساگوفسکی که بعدها مقر وزارت جنگ گردبد

 

در دوره محمدعلی‌ میرزا دشمنی‌ شاه‌ جدید با مشروطیت‌، که‌برای‌ حفظ‌ آن‌ سوگند خورده‌ بود، آغاز شد _{(تاریخ بیداری ایرانیان ، بخش‌ 2، ص‌ 143 - 144)} .

در این‌ زمان‌، چرنوزوبوف‌ پس‌ از ثابت‌ شدن‌ چند فقره‌ سوءاستفاده مالیِ او، ناگزیراز ایران‌ رفت‌ و فرمانده‌ جدید بریگاد، ولادیمیر پلاتونوویچ‌ لیاخوف‌ به‌ تهران‌ آمد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 475)} .

لیاخوف‌ از آغاز با مشکلات‌ بسیاری‌ روبرو شد _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 1، ص‌ 63)} . از یک‌ سو دولت‌ ایران‌ از پرداخت‌ حقوق‌ قزاقان‌ ناتوان‌ بودو از دیگر سو، مجلس‌ اول‌ با او و بریگاد مخالفت‌ می‌کرد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 475)} ؛ _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 1، ص‌ 63)} تا سرانجام‌ در پی‌ اختلاف‌ شاه‌ و مجلس‌، با موافقت‌ شاه‌ در 1326، لیاخوف‌ مجلس‌ را به‌توپ‌ بست‌ و محمدعلی‌ شاه‌ او را به‌ حکومت‌ نظامی‌ تهران‌ برگزید _{(تاریخ بیداری ایرانیان ، بخش‌ 2، ص‌ 157 - 160)} ؛ _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 1، ص‌ 242 - 243)} ؛ _{(انقلاب ایران ، ص‌ 213 - 223)} . 

در جریان بمباران مجلس، لیاخوف فرمانده‌ی قزاقان به مقامهای سن‌پترزبورگ نوشت «صاحب‌منصبان ایرانی قزاقخانه صداقت خالصانه به روسیه دارند» (تاریخچه قزاق و دیونیزون قزاق ، ص 654)

 

گرچه‌ محمدعلی‌شاه‌ در پایتخت‌ مشروطه‌خواهان‌ را سرکوب‌ کرد، اما مبارزه‌ با استبداد ابتدا در تبریز و سپس‌ در شهرهای‌ دیگر آغاز شد. با حرکت‌ نیروهای‌ ملیّون‌ به‌ سوی تهران‌، لیاخوف‌ با 750 تن‌ قزاق‌، پنجهزار سپاهی‌ منظم‌ ایلات‌ و پنج‌ توپ‌ به‌ رویارویی‌ با آنان‌ پرداخت‌ _{(انقلاب ایران ، ص‌ 320 - 329)} .

قزاقها سه‌ روز در قزاقخانه‌ مقاومت‌ می‌کردند _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 3، ص‌ 687)} تا اینکه‌ در 26 جمادی‌الثانیه 1327 لیاخوف‌ به‌ قزاقهای‌ ایرانی‌ فرمان‌ آتش‌بس‌ داد _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 3 ، ص‌ 619)}.  در همان‌ روز سفیر روس‌ برای‌ حفظ‌ قزاقخانه‌ نماینده‌ای‌ نزد سران‌ ملیّون‌ در بهارستان‌ فرستاد و شرایط‌ تسلیم‌ لیاخوف‌ را با آنان‌ در میان‌ نهاد _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 3 ، ص‌ 682 - 683)} .

در 27 جمادی‌الثانی با پناهندگی‌ محمدعلی‌ شاه‌ به‌سفارت‌ روس‌ و سپس‌ برکناری‌ وی‌، لیاخوف‌ خود با سران‌ ملیون‌ از جمله‌ سردار اسعد در بانک‌ شاهنشاهی‌ وارد مذاکره‌ شد _{(انقلاب ایران ، ص‌ 347 - 348)} و مقرر گردید که‌ زیر نظر محمدولی‌خان‌ تنکابنی‌ [سپهدار اعظم‌] وزیر جنگ‌، به‌خدمت‌ ادامه‌ دهد _{(روس و انگلیس در ایران ، ص‌ 525)} ؛ _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 3، ص‌ 684)}

در 1328، لیاخوف‌ با پایان‌یافتن‌ مأموریت‌ سه‌ساله‌اش‌ به‌ روسیه‌ بازگشت‌ و کلنل‌ وادبولسکی‌ به‌ فرماندهی‌ بریگاد منصوب‌ شد.

 

او قزاقخانه‌ را توسعه‌ داد و فوج‌ تبریز و اردبیل‌ را تأسیس‌ کرد _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 120)} و به‌نیروی‌ قزاقهای‌ استرآباد و گرگان‌ نیز افزود.

وادبولسکی‌ در آخرین‌ سال‌ اقامت‌ در ایران‌ به‌ ژنرالی‌ رسید و با آغاز جنگ‌ جهانی‌ اول‌ (1333ـ1337/ 1914ـ 1918) داوطلبانه‌ به‌جبهه‌ رفت‌ و معاون‌ او، کلنل‌ پرزورکوویچ‌ ، فرمانده‌ بریگاد شد _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 120 و 123)} .

 

 

در همین‌ هنگام‌، متفقین‌ به‌ منظور جلوگیری‌ از نفوذ عثمانیها و برای‌ تشکیل‌ جبهه‌ای‌ در غرب‌ ایران‌، بریگاد قزاق‌ را تقویت‌ کردند و در نتیجه‌ دیویزیون‌ (لشکر) قزاق‌ جایگزین‌ بریگاد قزاق‌ و ژنرال‌ بارون‌ مایدل‌ به‌ فرماندهی‌ آن‌ منصوب‌ شد.

او آتریاد (واحد) مشهد، اصفهان‌، گیلان‌، مازندران‌ و همدان‌ را ایجاد کرد _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 120)} .

 

پس‌ از انقلاب‌ 1917 (1336) و روی‌ کار آمدن‌ حکومت‌ موقت‌ در روسیه‌ بارون‌ مایدل‌ از فرماندهی‌ لشکر قزاق‌ برکنار و سرهنگ‌ کلرژه‌ به‌ایران‌ فرستاده‌ شد _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 121)} ؛ _{(تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، ج‌ 1، ص‌ 74)} .

 

او گرفتار درگیریهای‌ دو دولت‌ روس‌ و انگلیس‌ در ایران‌ شد؛ و دولت‌ انگلیس‌ از بیم‌ گسترش‌ افکار انقلابی‌ در میان‌ قزاقها و ایران‌ تصمیم‌ گرفت‌ که‌ کلرژه‌ را برکنار کند.

 

همگامی‌ میرزاحسن‌خان‌ مشیرالدوله‌ ، وزیر جنگ‌، در به‌ رسمیت‌ نشناختن‌ فرمانده‌ جدید دیویزیون‌ قزاق‌، زمینه‌ را برای‌ کودتایی‌ بر ضد کلرژه‌ با کمک‌ کلنل‌ استاروسلسکی‌ ، معاون‌ فرماندهی‌ لشکر قزاق‌، و کلنل‌ فیلارتف‌ ، فرمانده‌ آتریاد همدان‌، فراهم‌ کرد که‌ رضاخان‌، فرمانده‌ گردان‌ پیاده آتریاد همدان‌، در اجرای‌ آن‌ همکاری‌ کرد. [ اولین حضور رضاخان در یک کودتا ! ]

 

بدین‌ترتیب‌، کلرژه‌ در 1336 ناگزیر، کناره‌ گرفت‌ و فرماندهی‌ به‌ استاروسلسکی‌ واگذار شد _{(تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، ج‌ 1، ص‌ 75 - 77)} .

استاروسلسکی‌ که‌ احمدشاه‌ او را به‌ درجه سرداری‌ رسانده‌ بود، به‌نظارت‌ انگلیسیان‌ در امور قزاقخانه‌ تن‌ نداد ، ازاین رو انگلستان‌ که‌ پس‌ از انقلاب‌ اکتبر بر قدرتش‌ در ایران‌ افزوده‌ شده‌ بود، در صدد محدود کردن‌ افسران‌ روسی‌ برآمد.

 

با ظهور نهضت‌ جنگل‌ در گیلان‌ و مازندران‌، میرزا حسن‌خان‌ مشیرالدوله‌، نخست‌ وزیر، استاروسلسکی‌ را برای‌ سرکوب‌ جنگلیها به‌ گیلان فرستاد.

قزاقها پس‌ از راندن‌ آنان‌ از مازندران‌، رشت‌ را هم‌ تسخیر کردند، اما با استعفای‌ مشیرالدوله‌ و روی‌ کار آمدن‌ فتح‌الله‌ اکبر سپهدار رشتی‌، روسها از ادامه نبرد با جنگلیها خودداری‌ ورزیدند، زیرا ظاهراً استاروسلسکی‌ دریافت‌ که‌ اقدام‌ بر ضد نهضت‌ جنگل‌ به‌ سود انگلیس‌ است‌ _{(تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، ج‌ 1، ص‌ 80)} .

 

ازاین رو لرد کرزن‌ در سخنرانی‌ خود در مجلس‌ اعیان‌ انگلستان‌، فرمانده‌ لشکر قزاق‌ را به‌ تبلیغات‌ بر ضد انگلستان‌ و سوءاستفاده مالی‌ متهم‌ کرد (1920) و یادآوری‌ نمود که‌ او با وجود برتری‌ نیرو، از ادامه نبرد با جنگلیها خودداری‌ کرده‌ است‌ _{(تاریخ تحولات سیاسی نظام ایران ، ص‌ 171، حاشیه‌)} .

 

احمدشاه‌ ظاهراً به‌ اصرار انگلستان‌ ناگزیر به‌ خدمت‌ استاروسلسکی‌ در ایران‌ پایان‌ داد و در 8 آبان‌ 1299 بیانیه رئیس‌الوزرا که‌ از برکناری‌ استاروسلسکی‌ خبر می‌داد، منتشر شد.

 

با رفتن‌ استاروسلسکی‌، برای‌ اولین‌بار فرماندهی‌ لشکر قزاق‌ به‌ یک‌ ایرانی‌ یعنی‌ سردار همایون‌، نوه قاسم‌خان‌ والی‌، سپرده‌ شد _{(تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه ، ج‌ 3، ص‌ 176)} .

سردار همایون‌ تا کودتای‌ 3 اسفند 1299 رئیس‌ دیویزیون‌ قزاق‌ و رضاخان‌ میرپنج‌ فرمانده‌ آتریاد تهران‌ بود.

در این‌ تاریخ‌ و پس‌ از کودتا رضاخان‌ از احمدشاه‌ لقب‌ سردار سپه‌ گرفت‌ و به‌فرماندهی‌ دیویزیون‌ قزاق‌ رسید.

 

در اسفند همان‌ سال‌، بریگاد مرکزی‌ را در دیویزیون‌ قزاق‌ ادغام‌ کردند و با انحلال‌ پلیس‌ جنوب‌ (1300 ش‌) و ادغام‌ ژاندارمری‌ در قزاقخانه‌ قشون‌ متحدالشکل‌ ایران‌ تشکیل‌ شد که‌ اساس‌ آن‌ سازمان‌ قزاقخانه‌ بود _{(کتاب‌ آبی‌ ، ج‌ 3  ، ص‌ 724 -  725)} . 

 

تشکیلات‌ و تسلیحات‌

 

بریگاد قزاق‌ که‌ در آغاز دو فوج‌ سوار و یک‌ دسته‌ موزیک‌ داشت‌ ، در 1302 فوج‌ سوار دیگری‌ بر آن‌ افزوده‌ شد و در 1309 گردان‌ پیاده آن‌ تشکیل‌ شد.

 

از 1317 بریگاد دارای‌ یک‌ نیروی‌ رسمی‌ 1500 نفری‌ شامل‌ چهار هنگ‌ سواره‌نظام‌ و دو گردان‌ توپخانه‌ و یک‌ گردان‌ پیاده‌نظام‌ بود _{(تاریخ تحولات سیاسی نظام ایران ، ص‌ 96 - 102)} .

در 1326، لیاخوف‌ با اجازه محمدعلی‌ شاه‌ 250 نفر دیگر را به‌ استخدام‌ قزاقخانه‌ درآورد _{(حکومت تزار و محمدعلی شاه ، ص‌ 325)} .

 

با تشکیل‌ فوجهای‌ قزاق‌ تبریز، استرآباد و پس‌ از آن‌ آتریادهای‌ مشهد، بابل‌، رشت‌، اردبیل‌، همدان‌ و ارومیه‌ بریگاد به‌ لشکر قزاق‌ تبدیل‌ شد.

 

تسلیحات‌ بریگاد بیشتر روسی‌ و تفنگهای‌ بِرْدان‌ بود که‌ بخشی‌ خریداری‌ و قسمتی‌ از سوی‌ تزار به‌رسم‌ هدیه‌ به‌ایران‌ فرستاده‌ می‌شد.  قورخانه‌ نیز بخشی‌ از مهمات‌ آن‌ را تأمین‌ می‌کرد _{(حکومت تزار و محمدعلی شاه ، ص‌ 320 - 323)} .

 

بودجه بریگاد قزاق‌

 

مخارج‌ بریگاد قزاق‌ در دوره ناصری‌ از خزانه دولت‌ پرداخت‌ می‌شد.

 

در دوره مظفرالدین‌ شاه‌ مشکلات‌ مالی‌ موجب‌ تأخیر در پرداخت‌ حقوق‌ قزاقها شد. قرضه 1318 درآمد گمرک‌ شمال‌ ایران‌ را در اختیار روسها نهاد، و مقرر شد که‌ بودجه بریگاد از همین‌ اعتبار تأمین‌ شود _{(گنج شایگان ، ص‌ 152)} ؛ _{(بریگاد قزاق، ص‌ 281 - 282)} .

از آن‌ پس‌ بریگاد دیگر گرفتار تنگنای‌ مالی‌ نشد _{(حکومت تزار و محمدعلی شاه ، ص‌ 325)} .

 

پوشاک‌ بریگاد

 

لباس‌ هنگ‌ گارد ، چرکزی‌^** قرمز، قبا و کلاه‌ پوست‌ سفید، چکمه‌، قمه‌ و شوشکه‌ بود.

افراد سایر هنگها ، چرکزی‌ سورمه‌ای‌ و کلاه‌ پوست‌ مشکی‌ می‌پوشیدند _{(ایران در جنگ بزرگ ، ص‌ 119)} .

 

در 1300، رضاخان‌ لباس‌ قشون‌ متحدالشکل‌ را که‌ نیمتنه‌، چکمه‌ و کلاه‌ پوستی‌ لبه‌دار (مانند کلاه‌ پهلوی‌) بود جایگزین‌ لباس‌ قزاقها کرد .

او حتی‌ احمدشاه‌ و ولیعهدش‌، محمدحسن‌ میرزا، را نیز به‌ پوشیدن‌ لباس‌ متحدالشکل‌ نظامی‌ که‌ خود مبتکر آن‌ بود، واداشت‌ _{(تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، ج‌1، ص‌168، 180 - 181)} .

 

پرچم‌ بریگاد

 

در دوره ناصرالدین‌شاه‌، بریگاد قزاق‌ پرچمی‌ داشت‌ از پارچه سفید و مستطیل‌شکل‌ که‌ در وسط‌ آن‌ رنگهای‌ سیاه‌، سبز و قرمز به‌موازات‌ هم‌ قرار می‌گرفتند و در قسمتِ سبز، بر روی‌ تکه بیضی‌ سفیدی‌، تصویر طلایی‌ شیر و خورشید نقش‌ بسته‌ بود _{(کرّاسة‌ المعی ، ج‌ 3، ص‌ 2228 ،2248)} ؛ _{(بیرق های دوره ناصری ، ص‌ 63)} .

 

 

* بریگاد : واژه ای فرانسوی برابر تیپ و شامل چند واحد نظامی به سرکردگی یک سرتیپ است.

** چرکزی یا چرکاسکا (cherkeska) : چرکزی یا چرکسی‌ یا چوخا عبارت است از یک قبای‌ تک‌دکمه‌ محلی. این کت پشمی با یقه بلند که بخشی از لباس سنتی مردانه مردم قفقاز است ، در ایران به عنوان یونیفرم رسمی قوای قزاق انتخاب گردید.

--------------------------------------------------

منابع :

بریگاد قزاق ، م. پاولویچ ، ترجمه یحیی شهیدی ، بررسیهای تاریخی ، سال 7 ، شماره 6 ، بهمن و اسفند 1351

«المآثر و الآثار ، در چهل سال تاریخ ایران» ، محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه ، ترجمه حسین محبوبی اردکانی چاپ ایرج افشار ، ج 1 ، تهران ، 1363

ایران و قضیه ایران ، جرج ناتانیل کرزن ، ترجمه غ وحید مازندرانی ، تهران ، 1362

انقلاب ایران ، ادوارد گرانویل براون ، ترجمه و حواشی احمد پژوه ، تهران ، 1338

ایران در جنگ بزرگ 1914-1918 ، احمد علی سپهر ، تهران ، 1336

تاریخچه قزاق و دیونیزون قزاق از کلنل دومانتوویچ تا رضاخان میرپنج ، محسن میرزائی ، تهران 1383

«روس و انگلیس در ایران 1864-1914 ، پژوهشی دریاره امپریالیسم» ، فیروز کاظم زاده ، ترجمه متوچهر امیری ، تهران ، 1354

خاطرات کلنل کاساگوفسِکی‌ ، و.ا.کاساگوفسِکی‌ ، ترجمه عباسقلی جلی ، تهران ، 1355

تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه یا شرح زندگانی من ، عبدالله مستوفی ، تهران ، 1360

خاطرات سیاسی میرزا علی خان امین الدوله ، علی بن محمد امین الدوله ، چاپ حافظ فرمانفرمائیان ، تهران ، 1341

کرّاسة‌ المعی ، افضل الملک میرزا غلامحسین خان ادیب شیرازی ، ترجمه محمد طاهری شهاب ، نسخه خطی ، کتابخانه مجلس ، 1312 ه.ق

تاریخ بیداری ایرانیان ، محمد بن علی ناظم الاسلام کرمانی ، چاپ علی اکبر سیرجانی ، تهران ، 1362

کتاب آبی : گزارشهای محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران ، چاپ احمد بشیری ، تهران 1362-1369

تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ، محمد تقی بهار ، تهران ، 1357

تاریخ تحولات سیاسی نظام ایران ، جهانگیر قائم مقامی ، تهران ، 1326

«حکومت تزار و محمدعلی شاه ، بمباران مجلس شورای ملی در سال 1326 ه.ق» ، ن.پ.مامونتوف ، ترجمه شرف الدین قهرمانی ، چاپ همایون شهیدی ، 1363

گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران ، محمدعلی جمالزاده ، تهران ، 1362

بیرق های دوره ناصری ، محمدطاهری شهاب ، مجله وحید ، سال 2 ، شماره 6 ، خرداد 1344

 

 

 

پ.ن : دوستانی که پسندیدند مثبت را فراموش نکنند

.